لزوم توجه به مفهوم توحید در تعریف کارکردهای مسجد

یکی از مهمترین کارکردهای مساجد که شاید به نوعی تاکنون نیز مغفول مانده است، کارکرد اجتماعی و نقش اساسی مسجد در رفع مشکلات اجتماعی و معیشتی مردم است. شاید بیشترین میزان تأثیرگذاری مساجد در امور اجتماعی دوران پیامبر(ص) و امیرالمؤمنین(ع) بوده است. در دوران انقلاب اسلامی نیز جایگاه مسجد در ایران اسلامی به اوج رسیده و به جایی رسید که امام خمینی(ره) مسجد را پایگاه انقلاب اسلامی عنوان کردند. 

البته امروزه و بنا به دلایل متعدد از نقش اجتماعی مساجد در جامعه کاسته شده است. برخی مساجد به همان کارکرد معنوی خود بسنده کرده و پای در عرصه امور اجتماعی و رفع مشکلات مردم نمی‌گذارند. یکی از کارکردهای مهم اجتماعی مسجد، برطرف کردن مشکلات معیشتی، بحث برقراری عدالت اجتماعی و رفع اختلافات محلی و مشکلات ساکنان محله است. چنانچه مساجد بتوانند به این امور ورود کرده و به خوبی به وظیفه اجتماعی خود که مورد تأکید بزرگان دین است، بپردازند، زمینه برای رفع بسیاری از مشکلات جامعه فراهم شده و مساجد نیز به کارکرد حقیقی خود دست پیدا می‌کنند.

حجت‌الاسلام والمسلمین محمدرضا قرائتی، عضو مؤسسه علمی، آموزشی مسجد و پژوهشگر دینی در گفت‌و‌گو با ایکنا، به ارائه توضیحاتی در رابطه با کارکردهای اجتماعی و نقش ویژه مساجد در رفع آسیب‌ها و مشکلات اجتماعی و اقتصادی پرداخت و اظهار کرد: در رابطه با بحث مسجد باید بدانیم که مسجد یک مکان تأسیسی نیست که انسان آن را تأسیس کرده باشد و به دنبال ارائه عملکرد برای آن باشد. مسجد طبق آیات قرآن کریم خانه‌ای است که ابتدا برای عبادت انسان تأسیس شده است. «إِنَّ أَوَّلَ بَيْتٍ وُضِعَ لِلنَّاسِ؛ در حقيقت نخستين خانه‌اى كه براى (عبادت) مردم نهاده شده است». حتی طبق روایات اسلامی مسجد پیش از خلقت حضرت آدم(ع) بنا نهاده شده است و حضرت آدم(ع) نیز اولین مسجد را به دستور خداوند عالم احداث کرده است. لذا سفارشاتی که از طریق پیامبران و ائمه اطهار(ع) در زمینه مسجد ارائه شده، همگی نسبت به احداث مسجد و رعایت حرمت آن وارد شده است. 

قرائتی ادامه داد: در رابطه با مسجد باید بدانیم که چه کارکردهایی دارد نه اینکه مسجد چه کارکردهایی باید داشته باشد. لذا باید و نباید امور مسجد به دست انسان نبوده و در اختیار شرع اسلام قرار دارد. برای اینکه دریابیم مسجد چه کارکردهایی دارد، باید به سیره و روایات اسلامی مراجعه کرده و طبق دستورات صادر شده، نسبت به انجام این کارکردها اقدام کنیم. باید بدانیم که اگر عملکردی به غیر از کارکردهای ویژه مسجد انجام دهیم، راه به جایی نبرده و نمی‌توانیم از دستاوردهایی که مشتمل بر کارکرد مساجد است به خوبی بهره‌گیری کنیم. برخی از کارکردهایی که امروزه برای مساجد درنظر گرفته می‌شود، هیچ‌گاه در اسلام وجود نداشته است. باید بدانیم که انجام برخی امور در مسجد نهی شده است. برای مثال قربانی کردن (به دلیل نجاستی که خون قربانی دارد) و خوابیدن در مسجد و انجام امور خانوادگی در مساجد کار درستی نبوده و مکروه است. 

توجه به مفهوم توحید در تعریف کارکردهای مسجد

این پژوهشگر دینی بیان کرد: کارکردهای مسجد تابع دستوراتی است که از سوی مؤسس آن یعنی خداوند متعال بیان شده است. مجری این دستورات نیز اولیای الهی یعنی پیامبران الهی، معصومین(ع) و فقها هستند. در رابطه با کارکردهای مساجد باید بدانیم این مکان‌های الهی ملک خداوند بوده و نمی‌توان در آن به غیر خدا پرداخت. ذکر ائمه(ع) در مساجد انجام می‌شود اما همین ذکر باید برای رضای الهی باشد؛ چراکه هدف غایی و نهایی خود ائمه(ع) نیستند و فقط باید به خداوند پرداخت. لذا مفهوم توحید همواره باید در کارکردهای مختلف مساجد مدنظر باشد. همچنین، انجام امور اقتصادی در مساجد نیز باید متکی به یاد خدا و برای خدا انجام شود؛ چراکه پرداختن به امور اقتصادی صرف اینکه مردم به ثروت دست پیدا کنند، اصلاً صحیح نیست. لذا مساجد باید با این نیت به دنبال رفاه اقتصادی مردم باشند که ایشان بتوانند به خوبی به عبادت خداوند بپردازند. مسجد محلی برای انجام امور مردم است البته اموری که ایشان را به راه خدا رهنمون کند. اینکه امروز مساجد را محلی برای کسب و کار برخی از افراد قرار داده‌اند، صحیح نیست؛ مسجد باید به محلی برای اجرای امور تمامی مردم منطقه و محله تبدیل شود نه اینکه فقط بعضی از مردم و با توجه به خواست هیئت‌امنا و مسئولان مسجد بتوانند از فضای آن استفاده کنند. 

وی کارکرد دیگر مساجد را پرداختن به اموری دانست که به رفع نیاز مردم منجر شود و گفت:‌ این بدان معناست که مساجد و مسئولان مساجد باید زمینه را برای رفع نیازهای منطقه و محله خود فراهم کنند. طبق روایات اسلامی کسانی که به مسجد رفت و آمد کنند، مشمول بسیاری از نعمت‌ها همچون رفاقت و دوستی با مؤمنان، علم مورد نیاز جامعه و ... خواهند شد.  

قرائتی تصریح کرد: در رابطه با امور اقتصادی و حل مشکلت معیشتی جامعه نیز باید بدانیم که مسجد به خودی خود و مستقیماً نباید کاری در این زمینه انجام دهد؛ چراکه ممکن است انجام چنین اموری مانند ایجاد پاساژها، دستفروشی‌ها و ... حرمت مسجد را از بین ببرد. لذا مسجد به خودی خود مستقیما نباید کاری برای مردم انجام دهد، بلکه مسجد فقط محلی برای ارائه راهکارهای ویژه برای انجام امور اجتماعی است. البته مسجد می‌تواند به صورت غیر مستقیم وارد این مقوله‌ها شده و زمینه را برای رفع نیازهای اقتصادی مردم فراهم کند؛ بدین صورت که با ارائه راهکارهای مختلف به مردم، شرایطی فراهم می‌کند تا مردم با راهنمایی‌های به دست آمده، نسبت به رفع نیازهای خود اقدام کنند. بنابراین، مسجد با ارائه راهکارهایی همچون نحوه کسب و کار، پرداخت و خمس و زکات و ... مردم را با حوزه اقتصادی اسلام و چگونگی کسب درآمد مشروع و حلال آشنا می‌کند و آن‌ها می‌توانند با استفاده از این راهکارها نسبت به توسعه معیشتی و اقتصادی خود اقدام کنند. 

این پژوهشگر دینی با تأکید بر اینکه مسجد محل انجام امور معیشتی نیست و فقط با ارائه راهکارهای صحیح و مورد پذیرش الهی زمینه را برای راهنمایی مردم برای انجام امور اقتصادی و معیشتی باید فراهم کند، گفت: خوب است که مسجد محل رجوع ورزشکاران و کسبه باشد اما نباید خود محلی برای ورزش کردن و کسب و کار باشد. گاهی اوقات به جایی که مسجد را محلی برای حل مشکلات مردم قرار دهیم، این مکان مقدس الهی را محلی برای انجام امور مختلف اجتماعی و اقتصادی قرار می‌دهیم که صحیح نیست. باید بدانیم که مسجد جایگاه بسیار والاتری داشته و باید محلی برای ارائه راهکار به مردم برای انجام امور مختلف اجتماعی و اقتصادی باشد نه اینکه خود مسجد را محلی برای کسب و کار قرار دهیم. مسجد کودکستان و سرای سالمندان نیست بلکه مسجد مأمنی برای تمامی مردم و مؤمنان است.

قرائتی گفت: مؤمنان و مسلمانان باید در امور مختلف زندگی به سیره اهل بیت(ع) مراجعه کنند و برای مثال در رابطه با مسجد و کارکردهای آن نیز سیره معصومین(ع) را در نظر گیرند؛ چراکه بهترین مورد برای دستیابی به کارکردهای حقیقی مساجد، همین سیره و روش معصومین(ع) است. در زمان پیامبر(ص) و معصومین(ع) نیز چنین شرایط اجتماعی وجود داشت اما پیامبر(ص) هرگز از مسجد برای ایجاد صندوق‌های مالی و کودکستان و ... استفاده نکردند. معصومین(ع) به جای اینکه از فضای مسجد برای انجام چنین اموری استفاده کنند، همواره از مسجد به عنوان محلی برای ارائه راهکار به مردم برای انجام امور مختلف اجتماعی استفاده می‌کردند و هرگز این مکان الهی را محلی برای انجام اموری محدود و ویژه قرار نمی‌دادند. 

مسجد به صورت حاکمیتی و دستورالعملی اداره نمی‌شود

وی بیان کرد: امروز آمار میدانی نشان می‌دهد که به توفیق الهی مردم طی دو دهه گذشته استقبال بهتری از مساجد نشان داده‌اند اما این مسئله هنوز به نقطه مطلوب نرسیده است. همچنین، نهادهای فرهنگی و حتی اجرایی کشور نیز طی دو دهه گذشته به این نقطه رسیده‌اند که امن‌ترین و بهترین مکان برای حضور مردم، مساجد هستند. امروز حتی برخی از شهرداری‌ها و سراهای محله هستند که تصمیم‌گیری‌های خود را در مساجد و در میان مردم انجام می‌دهند. نهادهای فرهنگی باید به مساجد ورود کرده و بستر را برای حضور بیشتر مردم در این مکان‌های مقدس الهی فراهم کنند. همچنین، موضوع مهم در این زمینه، نحوه کار نهادهای فرهنگی با مساجد است؛ چراکه برخی واقعا امروز به خوبی نمی‌دانند که باید چگونه از مساجد استفاده کرده و در آن فعالیت کنند. مسجد یک نهاد اجتماعی طبیعی است که همگی به طور طبیعی در آن فعالیت می‌کنند. لذا هرگز نمی‌توان به صورت بخشنامه‌ای با مساجد رفتار کرد. مسجد محلی کاملا مردمی و متعلق به مردم است. لذا نهادهایی که وارد مسجد می‌شوند، نباید به صورت حاکمیتی و دستورالعملی با آن برخورد کنند؛ چراکه این مسئله به تدریج باعث ایجاد اختلافات میان مسجدی‌ها شده و زمینه را برای حضور کمرنگ مردم در مساجد فراهم می‌کند. 

این پژوهشگر دینی ادامه داد: گاهی اوقات اجرای برخی برنامه‌های فرهنگی در مساجد حتی ممکن است در جای خود انجام نشود و موجب دوری از امور مسجدی شوند. گاهی ممکن است برخی برای عبادت در مسجد حاضر شده باشند اما بخش‌های فرهنگی مسجد اقدام به انجام فعالیتی کنند که این فعالیت‌ها مانع انجام عبادت دیگران شود و همین مسئله باعث دور شدن مردم از فضای مسجد شود. لذا امور فرهنگی مساجد و دیگر مسئولان مسجد باید تمامی امور را با همماهنگی و به صورتی دقیق انجام دهند تا زمینه را برای جذب ببیشتر مردم به ویزه نوجوانان و جوانان به مسجد فراهم کنند. تمامی بزرگان دین اذعان کرده‌اند که در هنگام نماز اول وقت باید تمامی امور مسجد تعطیل شده و همگی به نماز جماعت بایستند. 

قرائتی تصریح کرد: مسجد برخی اساس‌نامه‌ها و دستورالعمل‌هایی دارد که شارع مقدس برای آن درنظر گرفته و هیچکس نمی‌تواند در این زمینه به صورت سلیقه‌ای و دلخواه خود عمل کند. این همان امری است که همواره از سوی پیامبر(ص) و معصومین(ع) رعایت می‌شد. مسجد ساختار محکمی دارد که در عین حال انعطاف‌پذیر است، یعنی مسجد می‌تواند علاوه بر امور عبادی، محلی برای ارائه راهکارهای مختلف برای انجام امور اجتماعی و اقتصادی شود، البته این بدان معنا نیست که مسجد به محلی دائمی برای انجام چنین اموری تبدیل شود، بلکه باید زمینه‌ای فرام شود تا مردم بتوانند راهکارهای خود را از مسجد دریافت کرده و اجتماع مردم به کسب و کار و رفع مشکلات اجتماعی بپردازند. البته این راهکارها نیز باید از سوی کارشناسان امور مختلف بیان شود نه اینکه هرکسی بخواهد بدن مطالعه و طبق سلایق شخصی راهکارهای خود را برای مردم به کار گیرد. 

گفت‌وگو از مجتبی افشار