نگاهی به خدمات حکیم مسلمان «عمر خیام»؛ از شعر تا علم و فلسفه

به گزارش ایکنا، امروز، 28 اردیبهشت‌ماه زادروز حکیم عمر خیام نیشابوری شاعر، فیلسوف، ریاضیدان، منجم و طبیب مشهور ایرانی و روز بزرگداشت وی است. خیام نیشابوری، شاعر، فیلسوف، ریاضیدان، منجم و طبیب مشهور و از بزرگان علم و ادب اواخر قرن پنجم و اوایل قرن ششم است که به قولی در ۲۸ اردیبهشت ۴۲۷ خورشیدی به دنیا آمد. حکیم ابوالفتح عمر بن ابراهیم از آنجا که افکار عمیق فلسفی خود را در قالب رباعیات فصیح درآورد و ابیاتی سرود که نمونه بارزی از فصاحت و روانی و بلندی معنا باشند، به عنوان شاعری خردگرا در سراسر جهان مشهور است.

در ادامه مروری داریم بر ابعاد شخصیتی این اندیشمند ایرانی به نقل از شبکه خبری الجزیره.

عمر خیام، با رباعیات خود و صاحب‌نظر بودن در ریاضیات، مشهور شد و آوازه‌اش پیش از آنکه در شرق طنین‌انداز شود، در غرب پیچید.

فیلم «عمر خیام: حجت ریاضیدانان» که توسط شبکه مستند الجزیره در ذیل مجموعه «دانشمندان مسلمان» تهیه شده است، زندگی و دستاوردهای عمر خیام را به عنوان یکی از برجسته‌ترین دانشمندان مسلمان که اثری ماندگار در تاریخ به جا گذاشته و با اختراعات برجسته خود به بشریت خدمت کرده است، به نمایش می‌گذارد.

«غیاث‌الدین ابوالفتوح عمر بن ابراهیم خیام» در سال ۴۴۰ هجری قمری(مطابق با 427 خورشیدی و ۱۰۴۸ میلادی) در شهر نیشابور، پایتخت منطقه خراسان در دوران سلجوقیان، متولد شد. خیام نام خود را از پدرش که خیمه‌ساز بود به ارث برد، اما عشق به ستارگان و نجوم را از آسمان نیشابور و ستارگانش که آوازه آنها تقریباً به قله کوه‌ها می‌رسند، به ارث برد.

رباعیات: اشعار غیر سنتی با مفاهیم تأمل‌برانگیز

اشعار خیام سنتی نبودند، زیرا به سبکی به نام «رباعی» سروده شده‌اند، سبکی شاعرانه که برای اعراب در شرق و اندلس شناخته شده بود. 

رباعیات عمر خیام همچنان مسکوت ماند تا اینکه در قرن نوزدهم توسط ادوارد فیتزجرالد، شاعر انگلیسی، کشف شد و او آنها را به انگلیسی ترجمه کرد و سپس به زبان‌های دیگر ترجمه شدند. رباعیات خیام پیش‌تر مستقیماً از فارسی به عربی ترجمه شده بودند.

فیتزجرالد اشعار خیام را که در آن زمان تقریباً ۸۰۰ سال قدمت داشت، از نظر مفاهیم تأمل‌برانگیز و ریتم موسیقیایی، معجزه‌آسا توصیف می‌کند. آنچه عجیب است این که این شاعر، نویسنده‌ای برجسته نبود، بلکه یک ریاضیدان و ستاره‌شناس بود و مانند دانشمندان زمان خود، شخصیتی دایرةالمعارف‌گونه داشت.

محمد قجه، پژوهشگر تاریخ تمدن‌ها اهل سوریه، معتقد است که شعر خیام به شعر شرقی و اندلسی نزدیک است که تفکر فلسفی بر آن غالب است، زیرا پرسش‌هایی را مطرح می‌کند و می‌کوشد به آنها پاسخ دهد. او اشاره می‌کند که «رباعیات» تنها کتابی است که خیام به زبان فارسی نوشته است، برخلاف تمام کتاب‌های ریاضی او که به زبان عربی نگاشته شده‌اند.

اگرچه تصویر شناخته‌شده‌ خیام، در یک ریاضیدان بزرگ و شاعر برجسته و صاحب رباعیات خلاصه می‌شود، اما این شخص جنبه‌ سومی هم دارد، یعنی مقالات فلسفی او که تقریباً یک قرن پیش در مصر ترجمه و منتشر شدند.

مقالات فلسفی خیام حول محور تفکر وجود، هستی و سردرگمی فلسفی که بعدها «شک دکارتی» نامیده شد، می‌چرخد. اینها مجموعه پرسش‌هایی است که انسان درباره هستی خود مطرح می‌کند و خیام در چهار رساله فلسفی کوشیده به آنها پاسخ دهد. یکی به فارسی و سه مورد به عربی، با عناوین نزدیک به هم: رساله‌ای در باب وجود، رساله‌ای در باب راز وجود، رساله‌ای در باب چگونگی وجود.

 خیام؛ نابغه‌ ریاضیات و الهام‌بخش رنسانس اروپا

خیام در ریاضیات، به ویژه جبر، سرآمد بود و دستاوردهای قابل توجهی داشت. بعدها بسیاری از دانشمندان اروپایی به دستاوردهای خیام علاقه‌مند شدند و در طول قرن‌ها از آنها بهره بردند که به انتشار کتابی با عنوان «رساله‌های جبری خیام» انجامید.

رشدی راشد، استاد تاریخ علوم در دانشگاه دنیس دیدرو فرانسه، می‌گوید: خیام اولین کسی بود که نظریه‌ای برای حل معادلات درجه سوم با استفاده از مقاطع مخروطی ارائه داد و به این ترتیب برای اولین بار هندسه جبری را مطرح کرد.

مصطفی الموالدی، استاد تاریخ ریاضیات در سوریه، معتقد است که خیام اولین کسی بود که یک نظریه هندسی جبری را تدوین کرد و اولین کسی بود که هندسه تحلیلی را پایه‌گذاری کرد که بخشی از آن را در کتاب رنه دکارت با عنوان «علم هندسه» می‌یابیم.

خیام را می‌توان با دکارت مقایسه کرد، زیرا دکتر رشدی راشد اشاره می‌کند که بخش اول کتاب «هندسه»، با وجود اهمیتش، فراتر از آنچه خیام نوشته نیست، بلکه بسیار شبیه به آن است. او اضافه می‌کند که خیام همچنین کتاب مهمی در ریاضیات با عنوان «شرح اشکالات درباره منابع اقلیدس» نوشته است.

عمر خیام؛ شاعر یا فیلسوف؟!

اطلاعات کمی در مورد زندگی خیام وجود دارد، رمانتیک‌ها تمایل دارند بگویند شاعر همان دانشمند است، در حالی که خردگرایان این موضوع را انکار می‌کنند. به هرحال خیام چه شاعر بوده باشد چه دانشمند، ما هنوز سؤالات زیادی در مورد این شخصیت داریم که به خاطر سهمش در علم و شعر در تاریخ جاودانه شده است، حتی اگر هرگز مطمئن نباشیم که آن دو یک نفر هستند.

خیام: «شیخ الرئیس استاد من است»

عمر خیام، مانند دیگر دانشمندان آن عصر، دانشمندی همه جانبه بود بنابراین علاوه بر آثار فراوانش در نجوم و ریاضیات، آثاری هرچند اندک، در پزشکی و تاریخ از او می‌یابیم. خیام در نجوم نیز به صورت علمی و عملی، دانشی عمیق داشت. ملکشاه سلجوقی او را مأمور ساخت رصدخانه اصفهان و اصلاح تقویم سالانه کرد. او یک تقویم جدید به زبان فارسی ارائه داد و آن را «روزنامه» نامید که بسیار دقیق است.

خیام درباره رساله خود در مورد جهان هستی و تکلیف می‌گوید: «این موضوعی است که بسیاری از مردم را متحیر کرده است، به طوری که کمتر فرد عاقلی وجود دارد که در مورد این موضوع متحیر نباشد. ما - به پیروی از شیخ الرئیس، ابو حسین بن عبدالله بن سینا، که خداوند درجاتش را بلند گرداند - عمیقاً در آن نگریسته‌ایم و تحقیقاتمان ما را به آنچه که نفسمان به آن راضی است، رهنمون ساخته است. شیخ الرئیس معلم من است، حتی اگر او را ندیده باشم.»

خیام در پاسخ به اتهاماتی که به او وارد شد مبنی بر اینکه به دلیل دیدگاه‌های فلسفی و رباعیاتش مسلمان نیست، به حج رفت و توضیح داد که این دیدگاه فلسفی، مبتنی بر تفکر و پرسش، لزوماً به معنای فقدان یا ضعف ایمان نیست.

إن لم أكن أخلصت في طاعتك: اگر در اطاعت تو خالص نبودم

فإنني أطمع في رحمتك: به رحمت تو امید دارم

وإنما يشفع لي أنني: آنچه مرا شفاعت می‌کند این است که من

قد عشت لا أشرك في وحدتك: بدون شریک شدن در تنهایی تو زیسته‌ام

خیام در سال ۵۲۶ هجری قمری، مطابق با ۱۱۳۱ میلادی، در شهر نیشابور درگذشت.

ترجمه از فرشته صدیقی