بازتاب زندگی امام جواد(ع) در کتب تجمیعی و تحلیلی

به گزارش ایکنا، منصور داداش‌نژاد؛ عضو هیئت علمی پژوهشگاه حوزه و دانشگاه، شامگاه 30 اردیبهشت در سلسله نشست‌های امام جواد(ع) شناسی که از سوی مؤسسه پرسمان در حال برگزاری است با اشاره به کتبی که در گذشته درباره امام جواد(ع) نوشته شده است، گفت: این کتب دو دسته هستند؛ اول کتب مشتمل یعنی همه کتاب مختص امام جواد(ع) نیست و بخشی از کتاب به ایشان اختصاص دارد مانند مناقب و اربلی و ...؛ در قرون اولیه برای امام علی(ع) و امام حسین(ع) کتاب نوشته شده است ولی برای امام جواد(ع) کتاب مستقلی نداریم؛ دو کتاب در چهار قرن اول نوشته شد که مفقود هستند؛ اخبار ابی جعفر، نوشته محمدبن وهبان در قرن چهارم و زهد ابی جعفر الثانی نوشته شیخ صدوق. 

 

داداش‌نژاد اضافه کرد: بنابراین کتاب مستقلی در دوره متاخر درباره این امام(ع) نداریم؛ در کتاب‌شناسی‌هایی که در دوره معاصر انجام و همه آثار مرتبط با ایشان گردآوری شده است اعداد 62 و 78 و 600 مقاله و کتاب ذکر شده است. 

 

عضو هیئت علمی پژوهشگاه حوزه و دانشگاه با بیان اینکه آثار مرتبط با امام(ع) دو دسته است؛ یکی کتب گردآوری و دیگری کتبی که بر مبنای این گردآوری‌ها به تحلیل پرداخته‌اند، اظهار کرد: از جمله کتب گردآوری شده مسند امام جواد(ع) از آیت‌الله عزیزالله عطاردی به زبان عربی است؛ مولد، شهادت، زیارت و ... از جمله عناوین این مسند است و 519 حدیث از امام(ع) را شمارش کرده است.

 

داداش‌نژاد افزود: مستدرک العوالم العلوم و المعارف، توسط محمدباقر ابطحی گردآوری شده است؛ او همه اطلاعات مرتبط با امام(ع) را بر مبنای کتاب عوالم العلوم و المعارف از شاگردان علامه مجلسی ارائه کرده است. موسوعه امام جواد(ع) هم توسط مؤسسه ولیعصر(عج) گردآوری شده است. همچنین سبل الرشاد هم توسط عبدالحسین شبستری نوشته شده است.

 

عضو هیئت علمی پژوهشگاه حوزه و دانشگاه با بیان اینکه موسوعه کلمات امام جواد(ع) هم توسط پژوهشکده باقرالعلوم(ع) جمع‌آوری شده است، تصریح کرد: بحارالانوار هم در بخشی از جلد 50 خود به امام جواد(ع) می‌پردازد؛ ناسخ التواریخ هم در دوره قاجار توسط سپهر نوشته شد و سه جلد به امام جواد(ع) اختصاص دارد؛ مکاتب الائمه(ع) هم در بخش‌هایی به نامه‌های امام جواد(ع) می‌پردازد.

 

داداش‌نژاد با اشاره به کتاب حیات الام محمدالجواد نوشته باقر قرشی در نجف، گفت: این کتاب به تحلیل دوره امام(ع) می‎‌پردازد؛ الحیات السیاسی للامام الجواد نوشته سیدجعفر مرتضی هم کتاب دیگری است که به صورت تحلیلی در مورد امام(ع) نوشته شده است؛ مجموعه مقالاتی هم مرتبط با همایش سیره و زمانه امام جواد(ع) توسط انجمن تاریخ‌پژوهان حوزه نوشته شده است. 

 

داداش‌نژاد با اشاره به نخستین منابعی که اطلاعاتی در مورد امام جواد(ع) ارائه کرده‌اند، ادامه داد:  اولین کتب، تفسیری هستند؛ قدیمی‌ترین تفسیر، تفسیر علی بن ابراهیم است. گزارش مفصل سه صفحه‌ای از ازدواج امام جواد(ع) با دختر مامون و مناظره با یحیی ابن اکثم و خطبه عقد امام جواد(ع) در این کتاب آمده که در کتب قبل هم نیست. تفسیر منسوب به امام عسکری(ع) هم اطلاعاتی در این باره دارد. در تفسیر عیاشی هم که متوفای 320 قمری است اطلاعاتی ارائه می‌دهد؛ از جمله مراجعه معتصم عباسی به امام(ع) و پرسش فقهی در مورد حکم برخورد با دزدانی که راه را برای مردم ناامن کرده بودند. 

 

عضو هیئت علمی پژوهشگاه حوزه و دانشگاه با اشاره به کتب حدیثی که به صورت جسته و گریخته اطلاعاتی در مورد امام(ع) ارائه کرده‌اند، اظهار کرد: قدیمی‌ترین این کتب، کتاب بصائرالدرجات نوشته صفار قمی متوفای 290 قمری است و اطلاعاتی در مورد شئون امام جواد(ع) و توانایی‌های علمی و جایگاه ایشان عرضه کرده است. کتاب حدیثی دیگر الکافی نوشته کلینی متوفای 329 قمری است. 14 روایت در یک عنوان آورده است و در ذیل ابواب التاریخ هم 12 روایت و در ابواب الزیارات هم یک زیارت مخصوص امام را ذکر می‌کند.

 

وی افزود: تهذیب و استبصار شیخ طوسی و من لا یحضر، اطلاعاتی در این‌باره دارند. کتاب الارشاد شیخ مفید متوفای 413 هم که در 25 صفحه به شرح حال امام جواد(ع) می‌پردازد؛ ارشاد در مورد زندگانی 12 امام(ع) است و بخشی از اطلاعات این کتاب برای اولین بار بیان شده است. این کتاب در مورد زندگی امام جواد(ع) فرهنگساز بوده است.

 

این پژوهشگر با اشاره به اعلام الورای طبرسی در قرن ششم در 20 صفحه و مناقب هم در  همین قرن در 22 صفحه و در جلد چهارم به زندگی امام(ع) می‌پردازد؛ رده دیگری از کتب هم معجزات ائمه(ع) را بررسی کرده‌اند؛ قدیمی‌ترین این کتب، الهدایت الکبرا نوشته حمدان خصیبی که 20 صفحه در مورد امام جواد(ع) و به خصوص روایت مفصلی درباره قیافه ظاهری امام(ع) آورده است و منابع بعدی هم این مطالب را نقل کرده‌اند؛ کتاب عیون المعجزات حسین بن عبدالوهاب هم تقریبا مطالب خصیبی را بیان کرده است؛ طبری هم با رویکرد کرامت و اعجاز به زندگی امام جواد(ع) می‌پردازد. این کتب تلاش کرده‌اند تا از ژانر کرامت و معجزه به امام(ع) بپردازند.

 

داداش‌نژاد افزود: تراجم و رجال، فرق و ادیان و زیارت و ... هم هر کدام به بخش‌هایی از زندگی امام جواد(ع) پرداخته‌اند؛ رده دیگری از کتب به عنوان تراجم و رجال مانند رجال کشی و طوسی و ... است؛ در این کتب درباره راویان و اطرافیان و یاران امام(ع) اظهارنظر شده است. به خصوص در رجال کشی؛ این رجال برای اولین بار می‌آورد که علی عریضی که عموی پدر امام جواد(ع) بودند به عنوان جانشین امام رضا(ع) پذیرفتند و برخی اختلافات بین اصحاب امام جواد(ع) در این کتاب بیان می‌شود.

 

وی تاکید کرد: کتب زیارات هم از این جهت مهم است که زیارت ایشان ابتدا یکی دو سطر بوده است ولی در طول تاریخ تطور زیادی پیدا کرده تا جایی که به یک زیارت نسبتا مفصل می‌رسیم؛ از جمله این کتب، کامل الزیارات ابن قولویه است؛ زیارتی در این کتاب برای امام(ع) در چند سطر وجود دارد؛ مصباح المتهجد شیخ طوسی، المزار و مصباح الزائر ابن طاووس هم وجود دارد که کتاب آخر زیارت را تفصیل داده‌اند. 

 

وی با بیان اینکه برخی کتب فرق و ادیان هم به انشعابات فرقه‌ای بعد از هر امام(ع) می‌پردازد، اظهار کرد: دو کتاب المقالات و الفرق سعد اشعری در سال 301 و فرق الشیعه نوبختی متوفای 310 قمری به دسته‌بندی شیعیان می‌پردازد. برخی کتب جدلی اهل سنت مانند نهایه العقول فخررازی و منهاج السنه ابن تیمیه نقدهایی بر دیدگاه شیعیان در مورد امام جواد(ع) ذکر کرده‌اند که از این جهت مهم است.

 

داداش‌نژاد تاکید کرد: بنابراین آثار در دو دسته تالیفی و تحلیلی و در قالب کتب مختلف به زندگانی امام جواد(ع) می‌پردازند.