حذف تدریجی؛ سیاست اسلام در مقابل برده‌داری

به گزارش ایکنا، حجت‌الاسلام والمسلمین مهدی نورمحمدی؛ عضو هیئت علمی پژوهشگاه علوم و فرهنگ اسلامی، شامگاه چهارم خردادماه در سلسله جلسات امام جواد(ع) شناسی که از سوی مؤسسه پرسمان در قم برگزار شد به بحث کنیززادگی امام جواد(ع) پرداخت و گفت: در این بحث و در چند جلسه به این موضوع خواهیم پرداخت که چرا برخی مادران و همسران ائمه(ع) کنیز بودند و به ویژه شناخت‌نامه‌ای در مورد مادر و همسر امام جواد(ع) ارائه خواهیم داد و به شبهات مرتبط پاسخ می‌دهیم. 

 

وی به پیشینه برده‌داری قبل از اسلام و تبعیض نژادی بعد از دوره اسلام اشاره کرد و افزود: قبل از اسلام، برده‌داری در جهان وجود داشت از جمله در شام و بغداد، بردگان سفید خرید و فروش می‌شدند؛ بازار برده‌فروشی شمال آفریقا هم وجود داشت که بیشتر بردگان سیاه خرید و فروش می‌شدند و در حجاز هم برده‌داری رواج داشت و کنیز و غلام مبایعه می‌شدند و صاحبان بردگان با کنیزانشان ارتباط جنسی برقرار می‌کردند و به ندرت پیش می‌آمد کسی با کنیزش ازدواج کند و اگر بچه هم از این ارتباط به دنیا می‌آمد متعلق به ارباب بود. 

 

نورمحمدی افزود: وقتی اسلام ظهور کرد برخی آداب و رسوم را به صورت کامل تایید می‌کرد مانند رسم مهمان‌نوای اعراب جاهلی و گاهی یک حکم را تایید ولی اصلاح می‌کرد مانند اصل حج که تایید شد ولی اصلاحات اساسی در آن صورت گرفت و گاهی هم اسلام با یک حکم از ریشه مخالفت می‌ورزید؛ از آن جا که از منظر اسلام، تنها تفاوت بین انسان‌ها به تقوای آنان است در برخورد با برده‌داری بحث کرامت انسانی مطرح شد و تبعیض نژادی و برده‌داری نفی شد.

 

عضو هیئت علمی پژوهشگاه علوم و فرهنگ اسلامی، بیان کرد: مواجهه اسلام با برده‌داری یک‌دفعه و با نفی ناگهانی نبود بلکه به تدریج صورت گرفت؛ طبق آیه 13 حجرات خداوند کرامت انسانی را مطرح کرد و اینکه تفاوت در تقوا است؛ البته امیال ذاتی انسان مانند برتری‌طلبی یا خضوع در برابر یک قدرت برتر و یا ضرورت‌ها در تعاملات انسانی باعث برده‌داری بوده است ولی اصل و اساس در اسلام حریت و آزادگی است.

 

نورمحمدی با بیان اینکه اسلام تمامی اسباب بردگی و عواملی را که باعث این کار است نفی کرد و فقط یک سبب را باقی گذاشت و آن اسارت کافر در جنگ با مسلمین است، تصریح کرد: ممکن است پرسیده شود که چرا اسلام برده‌داری را از بیخ و بن نهی نکرد و بخشی از آن را باقی گذاشت؟ برخی در جواب گفته‌اند همین که اسلام قائل به برده‌داری ذاتی نیست کافی است ولی ما این پاسخ را کافی نمی‌دانیم زیرا بالاخره این موضوع حداقل در بحث اسیر کافر، وجود دارد. جواب دیگر این بود که اسلام قصد داشت برده‌ها را آموزش و رشد بدهد لذا اصل برده‌داری را به صورت کامل نفی نکرد؛ ما این را هم نمیپذیریم زیرا مسئله تعلیم و تربیت و آموزش و پرورش می‌تواند به روش‌های دیگر انجام شود و نیاز نیست حتما فرد در جنگ اسیر و برده شود.

 

نورمحمدی افزود: پاسخ دیگر اینکه اسلام قصد دارد حقوق برده‌ها را حفظ کند و حقوقی هم که اسلام برای برده قائل شد ده‌ها برابر بود زیرا قبل از اسلام، برده ملک طلق بود. اسلام حقوق انسانی بردگان و کرامت آنان را به رسمیت شناخت لذا برخی گفته‌اند اگر اسلام بخشی از برده‌داری را تایید کرده است چون شخصیت و حقوق بردگان احیاء شود که باز این جواب قابل پذیرش نیست زیرا اسلام می‌توانست برده‌داری را نفی کند و بعد به بردگان شخصیت بدهد. 

 

وی ادامه داد: برخی می‌گویند اسلام چون خواسته است با دشمنان کافر مقابله به مثل کند برده گرفتن اسرای آنان را تایید کرده است و مؤید آن آیه 194 بقره «فَمَنِ اعْتَدَىٰ عَلَيْكُمْ فَاعْتَدُوا عَلَيْهِ بِمِثْلِ مَا اعْتَدَىٰ عَلَيْكُمْ» است؛ بنابراین قبیح، ظلم است نه جواب دادن به ظلم دیگران؛ این جواب گرچه جواب خوبی است ولی باز کافی نیست؛ پاسخ دیگر به حفظ بخشی از برده‌داری از سوی اسلام این است که اسلام خواسته راه‌های گسست برده‌داری را تعیین فرماید و بگوید؛ مثلا اگر کسی نذر خود را بشکند یا روزه نگیرد یا فلان کار را انجام دهد باید برده آزاد کند و اسلام چون خواسته این احکام را بگوید آن را حفظ کرده است که باز به نظر بنده این جواب کافی نیست.  

 

عضو هیئت علمی پژوهشگاه علوم و فرهنگ اسلامی با بیان اینکه پاسخ دیگر این است که اسلام برده‌داری را در شرایط خاصی پذیرفت ولی تا آن جایی که امکان داشت راه‌های گسست برده‌داری را ایجاد کرد و برای آن پاداش هم قرار داد، گفت: اسلام در مواجهه با موضوعات یا ممنوعیت کامل یا تایید کامل و یا اصلاح را در پیش می‌گرفت و در بحث برده‌داری هم سیاست اسلام نفی برده‌داری در درازمدت بود نه برخورد چکشی و دفعی؛ برده‌داری در زمان ظهور اسلام، یک تجارت پرسود بود و بهره‌برداری جنسی هم وجود داشت و نفی ناگهانی آن چالش زیادی ایجاد می‌کرد.

 

نورمحمدی با بیان اینکه سیاست حذف تدریجی برده‌داری پاسخ مناسبی به چرایی تایید بخشی از برده‌درای از سوی اسلام است، اظهار کرد: در آیه 36 نساء بر نیکی با بردگان تاکید فرمود؛ در آیه 221 بقره و آیه 25 نساء و آیه 32 نور به شرایط ازدواج با کنیزان اشاره فرمود؛ مجازات کنیزان را نصف مجازات سایر افراد برشمرد و وادار کردن کنیزان به زنا را ممنوع کرد؛ قصاص بردگان و افراد آزاد را مساوی قرار داد؛ در دفعات متعدد تشویق به عتق و آزادی بردگان فرمود و برای آن پاداش قرار داد؛ اسلام عقد مکاتبه ایجاد کرد و فرمود برده می‌تواند با ارباب خود عقدی بنویسد تا در ازای درآمدی که دارد به مرور آزاد شود. 

 

این پژوهشگر بیان کرد: اسلام، کفاره روزه و ... را آزادی بردگان قرار داد تا به تدریج آزاد شوند؛ بنابراین تسهیل آزادی بردگان سیاست اسلام بود لذا در جنگ بدر، 70 نفر اسیر شدند و هیچکدام کشته نشدند و پیامبر(ص) فرمود هر کسی به ده نفر سواد بیاموزد آزاد است؛ در جنگ بنی مصطلق همه قبیله اسیر شدند و پیامبر(ص) با دختر رئیس قبیله ازدواج کرد و همه قبیله هم آزاد شدند و یا در جنگ دیگری شش هزار نفر اسیر شدند ولی همه آزاد شدند و این نشان می‌دهد سیاست اسلام بر برده‌داری و برده‌سازی نیست و سیاستش احترام به بردگان و تسهیل در آزادکردن آنان است. 

 

در جلسه آینده در مورد سیره اهل بیت(ع) در برخورد با بردگان خواهیم پرداخت.