ضرورت بررسی و تولید آثار ارزشمند از ابعاد شخصیتی و سیره امام خمینی(ره)

به گزارش خبرنگار ایکنا، در چهارمین پاسداشت هنر و ادبیات انقلاب اسلامی که امروز یکشنبه 11 خرداد ماه در مؤسسه پژوهشی فرهنگی انقلاب اسلامی برگزار شد از تقریظ حضرت آیت‌الله خامنه‌ای بر کتاب «روح‌الله» رونمایی به عمل آمد. این کتاب اثری مستند و مستدل از زندگی امام خمینی(ره) است که توسط هادی حکیمیان در ۴۱۲ صفحه به رشته تحریر درآمده و انتشارات شهرستان ادب آن را منتشر کرده است. این مراسم در قالب یک نشست علمی‌ پژوهشی با حضور جمعی از پژوهشگران، نویسندگان و مسئولان فرهنگی برگزار شد و محور آن بررسی ویژگی‌های محتوایی و ارزشی کتاب و نیز ضرورت پرداختن عمیق‌تر به ابعاد شخصیتی امام خمینی(ره) در قالب آثار فاخر بود.

در ابتدای این نشست، محمدرضا کائینی، پژوهشگر تاریخ و مجری برنامه، با تأکید بر اهمیت چنین آثاری در شرایط کنونی کشور گفت: از اواسط دهه ۷۰ جریانی آغاز شد که با وجود استفاده گسترده و بعضاً ابزاری از نام و تصویر امام خمینی(ره)، در عمل به این نتیجه رسیده بود که با خط امام نمی‌توان کشور را اداره کرد. این جریان، اگرچه در ظاهر خود را وفادار به اندیشه‌های امام نشان می‌داد، اما عملاً در تضاد با آرمان‌های ایشان حرکت می‌کرد و این تضاد در وقایع سال ۸۸ به اوج خود رسید؛ آنجا که در میانه‌ فتنه، از عکس و نام امام نیز برای مشروعیت‌بخشی به حرکت خود بهره گرفتند. همین جریان، بعدها در قالب دیدگاه‌هایی آشکارتر، به صراحت اعلام کرد که دیگر پایبندی به قانون اساسی ضرورتی ندارد. آنچه در این مدت شاهد بودیم، نه‌فقط یک سوءبرداشت ساده، بلکه پروژه‌ای هدفمند برای تخریب چهره و اندیشه‌ حضرت امام بود که هم در فضای مجازی و هم در برخی تریبون‌های رسمی و غیررسمی، آثار آن به‌وضوح قابل مشاهده است.

وی در ادامه با تأکید بر ضرورت بازآفرینی مستند زندگی امام در قالب آثاری عمیق و پژوهش‌محور گفت: در طول سال‌های گذشته، آثار متعددی درباره امام خمینی(ره) منتشر شده که تقریباً اکثر آن‌ها را مطالعه کرده‌ام. با این حال باید اذعان کرد هنوز کتابی شایسته که به‌طور جامع به معرفی ابعاد شخصیتی، فکری و مبارزاتی امام بپردازد، خلق نشده است. البته در این میان استثنائاتی وجود دارد و کتاب «روح‌الله» نوشته آقای حکیمیان بی‌تردید یکی از آن‌هاست؛ اثری که می‌توان آن را نقطه عطفی در حوزه بازنمایی شخصیت امام دانست.

کائینی درباره ویژگی‌های برجسته این کتاب افزود: این کتاب صرفاً یک بیوگرافی ساده نیست. نویسنده تلاش کرده با اتکا به اسناد معتبر و تحلیل‌های روشن، به پرسش‌های اساسی پیرامون زندگی، نگرش و عملکرد امام پاسخ دهد. تسلط نویسنده بر موضوع در جای‌جای اثر نمایان است و خواننده به‌خوبی درک می‌کند که او با نگاهی دقیق و عمیق، به روایت زندگی امام پرداخته است. از نقاط قوت محتوایی کتاب می‌توان به بهره‌گیری از اسناد کمتر منتشر شده اشاره کرد؛ کاری که پیش از این کمتر در آثار مشابه شاهد آن بودیم.

توجه به ناگفته‌های حضرت امام(ره)

وی همچنین با اشاره به اهمیت پرداختن به دوران پیش از آغاز نهضت اسلامی در زندگی امام، گفت: نویسنده در این کتاب به بخش‌هایی از زندگی امام پرداخته که اغلب در آثار دیگر مغفول مانده‌اند؛ به‌ویژه دوران پیش از سال ۴۱ که امام هنوز به‌عنوان رهبر نهضت شناخته نشده بود، اما ویژگی‌های شخصیتی و بینش سیاسی ایشان از همان زمان شکل گرفته بود. امام از کودکی با سیاست پیوند خورده بود و نگاه او به مسائل کشور، در مقایسه با سایر علما، عمق و دقتی متفاوت داشت.

کائینی با بیان اینکه برخی نامه‌ها و اسناد مهم امام هنوز در منابع رسمی منتشر نشده‌اند، گفت: شخصاً بیش از صد نامه از امام جمع‌آوری کرده‌ام که در صحیفه ایشان نیامده و این نشان می‌دهد که همچنان اسناد و ناگفته‌های زیادی درباره امام وجود دارد که می‌تواند زمینه‌ساز خلق آثار جدید باشد. نویسنده کتاب روح‌الله نیز دو سند بسیار مهم را در کتاب خود منتشر کرده که برای مخاطب جذاب و آموزنده است.

به گفته کائینی، یکی از جذابیت‌های سبکی این کتاب، نثر روایی و در عین حال استنادی آن است؛ وی با تمجید از شیوایی متن گفت: متن کتاب هم به لحاظ نثر، روان و دلنشین است و هم از نظر عمق اطلاعات و اتقان علمی، درخور توجه است. سبک روایت آن تا حدودی یادآور آثار جلال آل احمد؛ با همان سادگی، صمیمیت و اثرگذاری بالا است.

در بخش بعدی این نشست، مهدی ابراهیم‌زاده، معاون دفتر حفظ و نشر آثار حضرت آیت‌الله خامنه‌ای، با اشاره به توجه رهبر معظم انقلاب به تولیدات فرهنگی نسل جدید اظهار کرد: در سال‌های اخیر شاهد ظهور استعدادهای شگفت‌انگیزی در حوزه تولید محتوای فرهنگی و تاریخی بوده‌ایم. یکی از این نمونه‌ها، کتاب «معبد زیرزمین» بود که مورد تحسین مقام معظم رهبری قرار گرفت و ایشان درباره‌ آن تقریظ نوشتند. این کتاب و کتاب‌هایی از این دست، اغلب به‌قلم نویسندگان نسل‌های دهه ۶۰ و ۷۰ نوشته می‌شوند که خود برآمده از شجره‌ طیبه‌ای هستند که امام خمینی(ره) بنیان آن را گذاشتند.

ابراهیم‌زاده با تأکید بر حمایت ویژه رهبر انقلاب از آثاری که به تبیین اندیشه‌ها و شخصیت امام می‌پردازند، افزود: مقام معظم رهبری همواره از تولید آثار در حوزه انقلاب اسلامی و شخصیت حضرت امام حمایت می‌کنند و کتاب‌هایی از این دست را گامی مؤثر در بازنمایی بنیان‌های فکری و هویتی جمهوری اسلامی می‌دانند. کتاب «روح‌الله» نیز دقیقاً در همین مسیر قرار دارد. چهره‌ امام در این کتاب نه‌فقط به‌عنوان بنیانگذار نظام اسلامی، بلکه به‌عنوان سرچشمه فکری جریان مقاومت در جهان اسلام بازنمایی شده است.

درخشش اندیشه‌های حضرت امام(ره) همه انسان‌ها را دربرمی‌گیرد

وی در پایان سخنان خود با ابراز امیدواری که آثار این‌چنینی بتوانند پیوند نسل جدید با اندیشه‌های امام را تقویت کرده و به ارتقای سطح فرهنگ مقاومت کمک کنند، بیان کرد: درخشش اندیشه‌های امام به‌گونه‌ای است که اقشار و جریان‌های مختلف را به خود جذب می‌کند و آنان را در یک وحدت راهبردی قرار می‌دهد. امیدوارم که ثمرات این‌گونه آثار بتواند بنیان‌های فرهنگی و فکری جبهه مقاومت را بیش از پیش تقویت کند. از همه دوستان و نویسنده کتاب نیز تشکر می‌کنم که در مسیر معرفی ژرفای شخصیت حضرت امام به نسل امروز، گام‌های مهمی برداشته‌اند.

حجت‌الاسلام والمسلمین محمدرضا فلاح شیروانی در این جلسه با تأکید بر اهمیت معرفی اندیشه‌ها و سیره حضرت امام خمینی(ره) گفت: از تمامی افرادی که در مسیر رشد فکری جامعه به‌ویژه در جهت شناساندن ابعاد شخصیتی و اندیشه‌های حضرت امام تلاش می‌کنند، صمیمانه تشکر می‌کنم. امام خمینی(ره) دارای روشی منحصر به فرد برای پرورش نسل جدید در بستر انقلاب اسلامی بود. این روش منجر به آغاز عصری تازه در تاریخ معاصر جهان شد. در واقع حضرت امام با بینشی عمیق و اراده‌ای استوار، تصمیم گرفتند زمینه‌ساز شکل‌گیری یک عصر نوین شوند. تصمیم قاطع ایشان برای برپایی نهضتی مردمی با هدف ساقط کردن نظام استبدادی، ویژگی بارز سیره ایشان بود؛ ویژگی‌ای که به‌روشنی، خصلتی پیامبرگونه داشت. این نگاه عمیقاً انسان‌محور بود و بر تکریم انسان تمرکز داشت. تأثیرات چنین نگرشی نه تنها در زمان حیات ایشان بلکه تا امروز نیز ادامه دارد و الهام‌بخش نسل‌های مختلف شده است.

وی در ادامه با اشاره به انگیزه‌های مردم ایران در انقلاب اسلامی افزود: برخلاف تصور برخی، دغدغه اصلی مردم در آن دوران مسائل صرفاً اقتصادی نبود، بلکه مردم به دنبال احیای شأن انسانی خویش بودند. آنان می‌خواستند هویتی جدید و برآمده از کرامت انسانی برای خود رقم بزنند. امام نیز برای رسیدن به این هدف والا، از بسیاری از الگوهای سیاسی رایج عبور کرد و راهی متفاوت در پیش گرفت. آثار این نگاه متفاوت امام را می‌توان در بسیاری از زوایای اجتماعی، فرهنگی و سیاسی جامعه مشاهده کرد. رهبر معظم انقلاب نیز به‌درستی و با درک عمیق از مبانی فکری حضرت امام، این رویکرد را ادامه داده‌اند. ایشان تأکید می‌کنند که برای از بین بردن نظام سلطه، باید جریانی مردمی و جهانی به راه انداخت. این سخن در واقع ترجمانی دقیق از همان اندیشه‌ای است که امام خمینی (ره) سال‌ها پیش بیان کرده بودند.

فلاح شیروانی یادآور شد: در شرایطی که پیش از انقلاب، ناامیدی بر فضای جامعه حاکم بود و بسیاری از مردم و نخبگان تصور نمی‌کردند نظام استبدادی قابل سقوط باشد، امام با صراحت و قاطعیت اعلام کردند که همه مردم باید به صحنه بیایند تا بتوانند بساط استبداد را برچینند. این فراخوان عمومی، نقطه عطفی در بیداری اجتماعی ملت ایران شد. ایشان معتقد بودند که نفی سلطه و استبداد با حرکت‌های پیوسته و مداوم امکان‌پذیر است؛ حرکتی که از دل ملت ایران آغاز شد و امروز در قالب مقاومت در منطقه و جهان نیز ادامه یافته است.

ابراهیم برزگر، استاد علوم سیاسی دانشگاه علامه طباطبایی، دیگر سخنران این نشست بود که با اشاره به ضرورت الگوگیری نسل جدید از امام خمینی(ره)، گفت: حضرت امام باید برای نسل امروز به عنوان یک الگو و اسوه معرفی شود؛ الگویی که در سلوک فردی خود به تهذیب نفس اهمیت فراوان می‌داد. امام بر این باور بودند که خودسازی، مقدمه‌ای برای جامعه‌سازی است و تنها انسانی که بر نفس خود مسلط شده باشد، می‌تواند جامعه را دگرگون کند. این نگاه در نوع رابطه امام با یاران و شاگردانش نیز به‌خوبی مشهود بود. به عنوان نمونه، امام درباره شهید بهشتی گفته بودند که او یک ملت است، جمله‌ای که نشان‌دهنده عمق باور امام به شخصیت‌های ساخته‌شده و تربیت‌یافته در مکتب خودسازی است.

تمرکز امام(ره) بر انسان‌سازی

وی ادامه داد: پس از پیروزی انقلاب، امام تمرکز خود را بر انسان‌سازی گذاشتند. به باور ایشان، اسلام چیزی فراتر از مجموعه‌ای از احکام و ظواهر عبادی است. اسلام در نگاه امام، کارخانه‌ای برای پرورش انسان‌های والا بود. رهبر معظم انقلاب نیز این نکته را بارها و بارها مورد تأکید قرار داده‌اند. حضرت امام معتقد بودند که اگر انسانی بتواند مالک نفس خود شود، کارهایش اثرگذار خواهد بود. از همین رو، همواره مستی قدرت، شهرت و ثروت را نقد می‌کردند و این عوامل را از موانع رشد روحی و معنوی انسان می‌دانستند. برای نمونه، امام به بنی‌صدر توصیه کرده بودند که حال و روزش نباید قبل و بعد از رسیدن به ریاست جمهوری تفاوتی کند. همچنین نسبت به تملق‌گویی و چاپلوسی دیگران به‌شدت حساس بودند و واکنش نشان می‌دادند.

برزگر در ادامه گفت: حضرت امام دارای سعه صدری بی‌نظیر بودند. ایشان همانند اقیانوسی بودند که هر رودی با هر ویژگی‌ای که وارد آن می‌شد، در آن آرام می‌گرفت. امام با صبوری و بزرگواری، بسیاری از اختلافات را تحمل می‌کردند و با نگاهی کلان‌نگر، شرایط را مدیریت می‌نمودند. یکی دیگر از نکاتی که درباره شخصیت امام کمتر به آن پرداخته شده، مسئله سیاست دوستی و دشمنی ایشان است. حضرت امام با حساسیتی مثال‌زدنی، زمان و مکان را در تصمیم‌گیری‌های سیاسی و فرهنگی مدنظر قرار می‌دادند. در کلاس‌های درس ایشان نیز این دقت و حساسیت به وضوح دیده می‌شد. همچنین ویژگی شوخ‌طبعی امام، اگرچه کمتر مورد توجه قرار گرفته، اما بخشی از شخصیت انسانی و جذاب ایشان بود که می‌توانست پیروان را به او نزدیک‌تر کند.

در ادامه این جلسه، سجاد صفار هرندی، جامعه‌شناس، با نگاهی تاریخی و اجتماعی به نقش امام خمینی(ره) در رهبری انقلاب اسلامی پرداخت و اظهار کرد: امام دارای ابعاد شخصیتی متعددی بودند، اما یکی از مهم‌ترین جلوه‌های شخصیت ایشان در جایگاه رهبر انقلاب اسلامی بروز یافت. در بررسی نسبت امام با انقلاب اسلامی، باید اذعان داشت که این نسبت، کاملاً متفاوت با آن چیزی است که در تاریخ سایر انقلاب‌ها و رهبرانشان مشاهده شده است. این سخن نه از سر ارادت‌ورزی صرف، بلکه از منظری واقع‌بینانه مطرح می‌شود.

وی افزود: اغلب انقلاب‌ها در بستر بحران‌های شدید سیاسی، اقتصادی یا جنگ‌های داخلی و خارجی شکل می‌گیرند، اما انقلاب اسلامی ایران در شرایطی متفاوت به وقوع پیوست. البته پیش از انقلاب، کشور با مشکلاتی نظیر بی‌عدالتی، فاصله طبقاتی و اختناق سیاسی روبه‌رو بود، اما برخلاف سایر انقلاب‌ها، ایران در آن دوران درگیر جنگ خارجی نبود و نظام حاکم از یک قدرت پلیسی سخت‌گیر بهره می‌برد. با این حال، امام خمینی(ره) توانستند در چنین شرایطی پیچیده، معماری یک انقلاب بزرگ را پایه‌گذاری کرده و آن را به پیروزی برسانند.

صفار هرندی ادامه داد: نکته قابل تأمل این است که امام در عین ایفای نقشی محوری در انقلاب، هیچ‌گاه خود را محور و علت اصلی پیروزی نمی‌دانستند. ایشان همواره تأکید می‌کردند که این انقلاب به لطف خداوند و اراده مردم به ثمر نشسته است و خود را تنها وسیله‌ای در این مسیر الهی می‌دانستند. این تواضع و فروتنی، از درک بالای ایشان از جایگاه انسان در مقابل قدرت مطلق الهی ناشی می‌شد. چنین نگاهی تنها از انسانی برمی‌آید که به مراحل بالای تهذیب نفس رسیده باشد و این همان ویژگی ممتاز حضرت امام خمینی(ره) بود که ایشان را از سایر رهبران سیاسی و انقلابی متمایز می‌کرد.

هادی حکیمیان، نویسنده کتاب «روح‌الله» در این جلسه سخنان مهم و قابل توجهی مطرح کرد و گفت: یکی از سوالات اساسی که امروز بیش از هر زمان دیگری برای نسل جوان مطرح است، این است که چرا همچنان باید درباره امام خمینی (ره) بنویسیم و بخوانیم. اندیشه‌های امام نه فقط بر طرفداران انقلاب بلکه بر همه اقشار جامعه، حتی مخالفان، تأثیر عمیق و ماندگاری داشته است. زندگی امروز ما در فضای فکری‌ای جریان دارد که به طور مستقیم یا غیرمستقیم متاثر از اندیشه‌های امام است و به همین دلیل است که نمی‌توان از اهمیت و نقش امام در شکل‌گیری شرایط کنونی جامعه چشم پوشید.

مخاطبم نسل جواب است

وی ادامه داد: در زمان نگارش این کتاب، مخاطب اصلی من نسل جوانی بود که یا در زمان فوت حضرت امام متولد نشده بود و یا ایشان را به‌صورت مستقیم درک نکرده است. به همین دلیل تلاش کردم اثری خلق کنم که برای آحاد مردم قابل فهم و جذاب باشد. از لحاظ ساختار درام و داستان‌پردازی نیز کوشیدم که کتاب جذابیت لازم را داشته باشد تا مخاطب به آسانی با آن ارتباط برقرار کند. در این کتاب سه سوال اساسی مورد بررسی قرار گرفته است: نخست اینکه چرا در سال ۱۳۵۷ ضرورت انقلاب احساس شد؟ دوم اینکه چرا انقلاب باید پشتوانه‌ای دینی و مذهبی داشته باشد؟ و سوم اینکه چرا یکی از ابعاد مهم انقلاب، غرب‌ستیزی و به‌ویژه آمریکا‌ستیزی است؟

هادی حکیمیان بیان کرد: در هنگام نگارش، همواره دغدغه این را داشتم که وقتی خواننده کتاب را به پایان رساند، چه تأثیری از متن و محتوای کتاب بر او خواهد گذاشت. از طرفی می‌دانستم که ممکن است کسانی که امام را به‌صورت مستقیم دیده و درک کرده‌اند نسبت به برخی دیدگاه‌های من نقد داشته باشند؛ اما خوشبختانه حمایت و تأیید مقام معظم رهبری برای من دلگرمی بزرگی بود که باعث شد با انگیزه بیشتری مسیر نگارش را ادامه دهم.

وی در پایان سخنان خود ضمن تقدیر از همکاری و همراهی دوستان خود در مؤسسه شهرستان ادب افزود: اگر تلاش‌های این دوستان نبود، این کتاب به مرحله انتشار نمی‌رسید. امیدوارم بتوانیم راه امام و انقلاب را به خوبی ادامه دهیم و در مسیر تحقق آرمان‌های انقلاب اسلامی گام برداریم.

در ادامه، وحید یامین‌پور، پژوهشگر حاضر در جلسه، نیز با تأکید بر اهمیت شناخت ابعاد کمتر دیده‌شده شخصیت حضرت امام خمینی(ره) گفت: وقتی این کتاب را مطالعه می‌کردم، به دنبال نکته‌ای بودم که بتواند ویژگی‌ها و نسبتی را که امام با مردم داشت، به خوبی بازتاب دهد. مردم در دهه‌های ۴۰ و ۵۰ شاید نسبت به برخی رفتارها و سلوک‌های امام آگاهی کامل نداشتند، اما نکته‌ای که در چشمان ایشان دیدند، آن‌ها را مجذوب و همراه ساخت؛ اینکه امام فردی منتخب و نظرکرده خدا بود که آمده بود تا تاریخ را دگرگون کند. همین وجه از شخصیت امام باعث شد مردم به او باور پیدا کنند و همراهی‌اش کنند. این موضوع همان چیزی است که نویسنده نیز در کتاب به دنبال بیان آن بوده و به خوبی به آن پرداخته است.

یامین‌پور ادامه داد: دعوت امام، دعوتی پیامبری گونه بود و این کشش و جذبه‌ای که مردم نسبت به رهبری ایشان داشتند، گواهی روشن بر این مدعاست. رهبر معظم انقلاب نیز بارها تصریح کرده‌اند که امام خمینی روح زمان بود. این تعبیر زیبا و عمیق، ابعاد گوناگون شخصیت و معنویت امام را برای ما آشکار می‌کند. نویسنده کتاب به زیبایی قصه‌پردازی کرده و این قصه‌گویی در خدمت معرفی و شناخت بهتر امام خمینی(ره) است. هادی حکیمیان توانسته ابعاد مختلف این شخصیت بزرگ را از زبان آدم‌های گوناگون بیان کند. اگرچه در بخش‌هایی لحن کتاب به سمت گزارشگری یا تحلیل علمی میل می‌کند، اما مخاطب در برابر تاریخ قرار می‌گیرد و تصویر روشن و مناسبی از موضوع در ذهنش شکل می‌گیرد.

گزارش از داوود کنشلو