امام سجاد(ع)؛ احیاگر نهضت عاشورا در قالب دعا و بصیرت‌افزایی

پس از واقعه عاشورا و شهادت امام حسین(ع) و یاران وفادارشان، مسئولیت سنگین حفظ و تبیین پیام عاشورا بر عهده امام سجاد(ع) قرار گرفت. شرایط سیاسی و اجتماعی زمان آن حضرت که با اختناق، فشار، تبلیغات گسترده اموی و سرکوب هرگونه حرکت علنی همراه بود، موجب شد که امام زین‌العابدین(ع) شیوه‌ای ویژه و عمیق برای مبارزه و هدایت جامعه برگزینند. امام سجاد(ع) با بهره‌گیری از ابزارهایی همچون دعا، نیایش و تربیت اخلاقی و معنوی، مبارزه‌ای عمیق، مداوم و زیرپوستی را علیه انحرافات فکری و ظلم نظام حاکم آغاز کردند. 

صحیفه سجادیه نه تنها مجموعه‌ای از مناجات‌ روح‌افزا، بلکه سندی زنده از این شیوه مبارزاتی است که در آن امام سجاد(ع) با زبان دعا، مردم را به معرفت، عدالت، توحید، آگاهی اجتماعی و مسئولیت فردی و جمعی دعوت می‌کنند.  رویکرد مبارزاتی امام سجاد(ع) در این زمینه، رویکردی عمیق و اثرگذار بود که شاید در ظاهر آرام، اما در باطن، حرکتی ریشه‌ای برای احیای دین، هویت امت اسلامی و مبارزه با استبداد بود.

در رابطه با بررسی شیوه‌های مبارزاتی امام سجاد(ع) پس از واقعه عاشورا به عنوان پیشوایی که مسیر حرکت شیعه را با روشی متفاوت از مبارزه مسلحانه، اما بسیار مؤثر، استمرار بخشیدند، به گفت‌وگو با حجت‌الاسلام یحیی اصغری، استاد دانشگاه و مسئول بنیاد نهج‌البلاغه و صحیفه سجادیه شهرستان خمینی‌شهر پرداختیم که مشروح آن را در ادامه می خوانید.  

ایکنا ـ امام سجاد(ع) پس از واقعه عاشورا نقش مهمی در تضمین ادامه مسیر شیعه ایفا کردند. به نظر می‌رسد نوع مبارزه ایشان با ائمه پیشین تفاوت‌هایی داشته است. لطفاً درباره این تغییر و شیوه مبارزاتی امام سجاد(ع) توضیح دهید. 

دوره امامت امام سجاد(ع) حدود ۳۵ سال طول کشید. حضرت با راهبرد حفظ قیام و پیام عاشورا، تلاش داشتند در برابر تبلیغات نفاق‌آلود اموی، پیام اباعبدالله الحسین(ع) را زنده نگه دارند. امویان می‌کوشیدند امام حسین(ع) را فردی متمرد از دین معرفی کنند و شهادت ایشان را نتیجه‌ای جبری جلوه دهند. در مقابل، امام سجاد(ع) با خطبه‌های کوبنده در کوفه و شام و مدینه، واقعیات را برای مردم روشن می‌کردند. از جمله اقدامات ایشان می‌توان به گریه بر شهیدان کربلا، سجده بر تربت سیدالشهدا(ع)، تأکید بر زیارت امام حسین(ع)، ذکر شهیدان هنگام نوشیدن آب و در دست داشتن انگشتر پدر بزرگوارشان اشاره کرد.

تمامی این امور با هدف زنده نگه‌داشتن روحیه جهاد و شهادت در جامعه انجام می‌شد. امام سجاد(ع) پس از واقعه عاشورا در کنار عمه بزرگوارشان حضرت زینب(س) از حقانیت راه امام حسین(ع) و شهدای کربلا در بارگاه ظلم ابن زیاد و یزید دفاع کردند و رفتار ایشان پس از واقعه عاشورا به قدری تأثیرگذار بود که یزید مجبور شد برای حفظ ظاهر گناه این واقعه عظیم را به گردن ابن زیاد و اطرافیان او انداخته و خود را تبرئه کند.  آن امام همام در جای جای زندگی خود و در دورانی که امامت شیعیان را بر عهده داشتند، همواره یاد و خاطره شهدای کربلا را زنده نگه داشته و تلاش می‌کردند تا مردمی که در برابر ظلم دستگاه اموی سکوت کرده بودند را بیدار کنند.    

ایکنا ـ امام سجاد(ع) بعد از عاشورا، مبارزه‌ای غیرمسلحانه را در پیش گرفته و یکی از ابزارهای مهم ایشان دعا بود. تأثیرات اجتماعی و سیاسی دعاهای امام سجاد(ع) در جامعه مسلمین چگونه بود؟

امام سجاد(ع) از دعا به‌عنوان ابزاری برای تبیین معارف دینی، اعتقادی، اخلاقی و حتی سیاسی بهره گرفتند. برای مثال، دعای مرزداران، مضامین عمیق سیاسی و اجتماعی دارد که باید بیشتر بدان پرداخته شود. ایشان مفاهیم دینی را به گونه‌ای در قالب دعا بیان می‌کردند که هم به دل‌ها نفوذ کند و هم موجب آگاهی‌بخشی شود. همچنین، رساله حقوق امام سجاد(ع) نیز، یک متن بلند فقهی و اخلاقی است که در آن حقوق افراد در قبال یکدیگر به تفصیل آمده است. این آثار تلاش‌های هوشمندانه‌ای برای مبارزه با بدعت‌ها و انحرافاتی بود که دستگاه خلافت در جامعه تزریق می‌کرد. 

امام حسین(ع) به دنبال آن بودند را از طرق دیگری همچون رفتار اجتماعی و ادعیه مختلفی که پر از مضامین الهی، اجتماعی و سیاسی بود، برای جامعه روشن کنند

رساله حقوق حدیثی از امام سجاد(ع) درباره پنجاه حق همچون حق خدا، پیشوایان، اعضای بدن، خویشاوندان و اعمالی مانند نماز، روزه، حج، قربانی و صدقه است که بر عهده انسان گذاشته شده.  این حدیث از ابوحمزه ثمالی نقل شده و قدیمی‌ترین منابع آن تُحَفُ العقول، تألیف ابن‌شُعبه حَرّانی و سه کتاب شیخ صدوق یعنی مَن لایَحضُرُهُ الفَقیه (از کتب اربعه امامیه)، الخصال و اَلاَمالی است. حدیث‌پژوهان این حدیث را به‌جهت اعتبار راویان و منابع حدیثی آن بسیار معتبر می‌دانند. این رساله به زبان‌های متعددی همچون فارسی، انگلیسی، فرانسوی، اردو و هندی ترجمه شده و شرح‌های بسیاری نیز به زبان فارسی و عربی بر آن نوشته شده است. امام سجاد(ع) با برشمردن حقوق مختلفی که بر گردن انسان است، زمینه را به گونه‌ای فراهم کرده‌اند که انسان بتواند با پرداختن به این حقوق و برآورده کردن آن‌ها به کمال دنیوی و اخروی دست پیدا کرده و ضمن دستیابی به کمال اخلاقی، به اوج قله‌های انسانی و الهی دست پیدا کند. 

ایکنا ـ‌ چرا امام سجاد(ع) در قیام‌هایی که بعد از عاشورا شکل گرفت، مانند قیام توابین و مختار، شرکت نکردند؟ آیا امام نسبت به این قیام‌ها بی‌تفاوت بودند یا دلیل دیگری در میان بود؟ 

خیر؛ در این زمینه بی‌تفاوتی در کار نبود. امام سجاد(ع) از این قیام‌ها حمایت معنوی داشتند، اما در هیچ‌ کدام از آن‌ها شرکت عملی نکردند. یکی از دلایل مهم این رفتار، رعایت تقیه بود؛ تقیه‌ای که دارای دو جنبه اساسی و مهم حفظ وحدت اسلامی و امنیت شخص امام بود. از جهت وحدت، امام سجاد(ع) حتی در نمازهای جماعت و جمعه آن روزگار که از سوی حکام اموی برپا می‌شد، شرکت می‌کردند تا به تفرقه‌افکنی متهم نشوند. از جهت امنیتی نیز اگر جان امام(ع) به خطر می‌افتاد،  ممکن بود تا مسیر امامت آسیب ببیند. لذا امام سجاد(ع) با تدبیر، مبارزه‌ای آرام، اما بسیار عمیق را انتخاب کردند تا در سایه آن بتوانند اسلام اصیل را حفظ کرده و آن را گسترش دهند. 

پس از پایان واقعه عاشورا اوضاع سیاسی، اجتماعی به‌شدت آشفته و نابسامان بود. دستگاه اموی به شدت بر اوضاع مسلط بود و در اين زمینه هرگونه شورش و قيام و اعتراضی را به‌شدت سرکوب می‌کرد. در چنين شرايط بحرانی، امام سجاد(ع) نمی‌توانستند به صورت مستقیم از قیام‌های اجتماعی حمايت کنند. ایشان که از اسرار خفیه الهی با خبر بوده و می‌دانستند که این قیام‌ها سرانجامی نداشته و همگی با شکست مواجه خواهد شد، هیچ‌گاه به صورت مستقیم وارد میدان نشده و نسبت به حمایت از آن‌ها اقدام نکردند. لذا یکی از دلایلی که امام سجاد(ع) پس از واقعه عاشورا از قیام‌های مسلحانه حمایت مستقیم نکرده و وارد این میدان نشدند، همین مسئله بود و ایشان تمامی تلاش خود را مصروف این موضوع کردند که حقیقت اسلام نابی که امام حسین(ع) به دنبال آن بودند را از طرق دیگری همچون رفتار اجتماعی و ادعیه مختلفی که پر از مضامین الهی، اجتماعی و سیاسی بود، برای جامعه روشن کنند. 

امام سجاد(ع) بعد از جريان کربلا، رسالت خطيری بر عهده داشتند و این رسالت خطیر همان رساندن پيام کربلا به جامعه و حفظ و تبليغ فرهنگ اهل‌ بیت(ع) بود. امام(ع) پس از عاشورا و مشاهده خیانت و سکوت مردم، دیگر رغبتی به قیام مسلحانه همچون پدر بزرگوارشان نداشتند. امام سجاد(ع) معتقد بودند که جامعه اسلامی برای رسیدن به جایگاهی که امامت معصومین(ع) و حکومت حقه اسلامی را درک کند، باید به آگاهی کامل دست پیدا کند. به همین دلیل بود که ایشان تمامی تلاش خود را مصروف این امر کردند که بتوانند مبانی عمیق اسلام راستین را در قالب ادعیه و رفتار و اخلاق اجتماعی در میان جامعه نهادینه کنند تا امت اسلامی بتواند راه گم کرده خود را پیدا کرده و به مسیر صحیح اسلام ناب محمدی بازگردد.

ایکنا ـ یکی از محورهای مهم فعالیت امام سجاد(ع)، بعد فرهنگی و علمی زندگی آن حضرت بود. آن حضرت استفاده زیادی از فرصت حج برای فعالیت‌های فرهنگی خود داشتند. امام سجاد(ع) چگونه از موسم حج برای رسیدن پیام‌ به جامعه بهره‌گیری می‌کردند؟  

امام سجاد(ع) که حدود 35 سال امامت شیعیان را بر عهده داشتند، هر ساله در بیشتر موسم‌های حج شرکت می‌کردند. ایشان با تواضع و فروتنی فراوان در بسیاری از موارد به صورت پیاده از مدینه به مکه رفته و حتی در میانه راه و بدون اینکه در میان مسلمانان شناخته شوند، به خدمت‌رسانی به حجاج می‌پرداختند. امام سجاد(ع) در زمانی که در موسم حج شرکت می‌کردند، با علمای بلاد، حجاج و عموم مردم در ارتباط بودند. آن حضرت به سؤالات شرعی مردم و یا به شبهات اعتقادی آنان پاسخ می‌دادند و از این فضا برای تبلیغ دین و مبارزه با بدعت‌ها بهره‌گیری می‌کردند. حضور ایشان در حج، یک ابزار ارتباطی قوی و فرصت بزرگ فرهنگی بود؛ چراکه در موسم حج که بزرگترین اجتماع مسلمین محسوب می‌شد، امام سجاد(ع) می‌توانستند به راحتی با مسلمانانی که از اقصی‌نقاط عالم اسلامی به حج آمده بودند، ارتباط برقرار کرده و پیام خود را به جای جای جهان اسلام برسانند. 

امام سجاد(ع) در تمامی دعاهای خود که حاوی مضامین عمیق الهی، اجتماعی و سیاسی است، مسیر زندگی انسان را به گونه‌ای ترسیم کرده‌اند که بتواند از طریق دریافتن حقیقت توحید، ولایت و اخلاق به اسلام راستین و اسلام ناب محمدی دست پیدا کرده و به سعادت دنیوی و اخروی که همان کمال انسانی است برسد

طبق روایات رسیده از معصومین(ع)، امام سجاد(ع) در موسم حج، همواره با وقار و معنویت ویژه‌ای حضور داشتند. ایشان در حالی که بر شتر سوار بودند، 20 بار به مکه رفتند و هیچ گاه با خشونت با کسی رفتار نکردند. ایشان در مناسک حج، توجه خاصی به جنبه‌های معنوی و روحی این عبادت داشتند و همواره به زائران توصیه می‌کردند که حج را فرصتی برای توبه و بازگشت به سوی خداوند بدانند. براساس روایات، امام سجاد(ع) در موسم حج، در حالی که محرم می‌شدند و بر مرکب خود سوار می‌شدند، بسیار با خشوع و فروتن بودند و این حالت را تا پایان مناسک حفظ می‌کردند. همچنین در بیان حق حج، به اهمیت سیر به سوی پروردگار و دوری از گناهان اشاره می‌کردند و قبول توبه و ادای واجبات را از ارکان اصلی حج می‌دانستند.

ایکنا ـ محور اساسی دعاهای امام سجاد(ع) بر چه پایه‌ای استوار است؟  

محور اصلی دعاهای امام سجاد(ع) در صحیفه سجادیه حول سه محور مهم توحید، ولایت و اخلاق قرار دارد. این سه عنصر، اساس دین و جامعه اسلامی‌ هستند. امام سجاد(ع) در تمامی دعاهای خود که حاوی مضامین عمیق الهی، اجتماعی و سیاسی است، مسیر زندگی انسان را به گونه‌ای ترسیم کرده‌اند که بتواند از طریق دریافتن حقیقت توحید، ولایت و اخلاق به اسلام راستین و اسلام ناب محمدی دست پیدا کرده و به سعادت دنیوی و اخروی که همان کمال انسانی است برسد. امیدواریم امروز نیز جامعه ما با بهره‌گیری از این میراث گران‌سنگ، در برابر جهل و تحریف ایستادگی کرده و بتواند با قدم نهادن در مسیر صحیح الهی به کمال و سعادت دست پیدا کند. 

امام سجاد(ع) که به سیدالساجدین معروف هستند، آداب مسلمانی و حقایق الهی و اخلاقی را در قالب دعاهای خود به جامعه ارائه کردند تا مردم به حقایقی که فراموش شده بود و از سوی حکام اموی به شدت تضعیف شده و یا از بین رفته بود، پی ببرند. ایشان حقیقت اسلامی ناب یعنی همان راهی که امام حسین(ع) به خاطر آن به شهادت رسیدند را در قالب ادعیه به جامعه ارائه دادند و مجموعه دعاهای ایشان که در قالب صحیفه سجادیه گردآوری شده است، آئینه تمام‌نمای اسلام حقیقی است. جامعه مسلمین امروز نیز نیازمند و تشنه این حقایق است و می‌تواند با تأسی به مضامین عمیق صحیفه سجادیه، مسیر درست را از نادرست تشخیص داده و به سمت تعالی و سعادت گام بردارد.    

گفت‌وگو از مجتبی افشار