نسبت بحران‌های سیاسی و اجتماعی با نقل روایات عاشورایی

به گزارش ایکنا، علی‌اشرف فتحی، پژوهشگر تاریخ اسلام، شامگاه 16 تیرماه در نشست علمی «روایت عاشورایی و سازکارهای زندگی» که از سوی خانه کتاب و ادبیات ایران برگزار شد با بیان اینکه روایت، مجموعه گزارشات و اخباری است که می‌تواند یک داستان را (که لزوما غیرواقعی نیست را شکل بدهد)، گفت: روایات عاشورا عمدتا براساس تاریخ طبری در دسترس ماست گرچه او هم از ابی مخنف گزینش کرده است؛ در دوره ماقبل مدرن گفته می‌شود، مورخ عملا یک کنشگر است و یک منظومه فکری را در قالب مثلا سیره معصومین(ع) به مخاطبان منتقل می‌کند؛ بنابراین روایت در بحث ما خبر صرف از مثلا ابی مخنف نیست.

 

فتحی با اشاره به سازوکارهای زندگی، افزود: اساسا مورخان به عنوان کنشگران زمان خود روابط بسیار جدی و پیچیده با قدرت‌های مذهبی، اجتماعی و سیاسی زمان خود داشته‌اند و حتی مورخ ممکن است تمایل به برخی جنبش‌های خشن اجتماعی داشته باشد لذا منافع آن‌ها را در نظر می‌گیرد. 

 

این پژوهشگر با بیان اینکه منابع تاریخ اسلام در دست ما عمدتا از اوخر قرن دوم و ابتدای سوم و دوره عباسیان است، اظهار کرد: این تاریخ متأثر از سلایق و علائق عباسیان و تفکرات مسیحیان نگاشته شده است لذا در بین مسلمین تفکر ارسطویی غلبه دارد. ارسطو کتابی به نام فن شعر و موسیقی دارد و بین تاریخ و شعر مقایسه کرده است و می‌گوید تاریخ رتبه پایین‌تر از شعر دارد. 

 

فتحی با بیان اینکه روایات مورخان لزوما منطبق با واقعیات نیست، لذا برخی می‌گویند عمده مطالب مورخان، روایاتی در راستای منافع یک گروه صاحب قدرت است، گفت: به همین دلیل هم تناقض زیادی بین روایات مورخان را شاهدیم که دکتر شهیدی می‌گوید اخبار عاشورا آنقدر تفاوت دارد که جمع‌بندی نمی‌توان کرد. البته روش ایشان تاریخ‌نگاری مدرن نیست و نمی‌دانیم چگونه به این نتیجه رسیده است ولی می‌توان گفت مورخان، کنشگرانی بودند که روایات خودشان را از وقایع ساخته‌اند.

 

پژوهشگر تاریخ اسلام با بیان اینکه کتاب طبری حوادث عاشورا را از ابی مخنف گرفته ولی آن را گزینش کرده است، افزود: به این دلیل ما نمی‌دانیم که طبری مطالبی از آن را جا انداخته است یا خیر زیرا گاهی می‌بینیم که مورخی یک خط متفاوت از دیگری می‌آورد که نوع نگاه ما را تغییر می‌دهد. 

وی با اشاره به فتوح ابن اعثم و نقش اثرگذار آن در روایات عاشورایی، افزود: خیلی از این مطالب جزئی که مداحان نقل می‌کنند از همین کتاب گرفته شده است؛ او ذهن داستان‌پردازی داشت و البته اطلاعات ما نسبت به وی و زمانه او و حتی مذهبش ناچیز است ولی مطالبی نقل و کم و زیاد می‌کند و علاقه به جزئیاتی دارد که در منابع قبل از خود وجود ندارد از جمله گزارش مربوط به شب عاشورا است که به نقل از امام سجاد(ع) بیان شده است. 

 

وی اضافه کرد: براساس این گزارش، امام حسین(ع) در خیمه کناری امام سجاد(ع) بوده است و اشعاری می‌خواند که حکایت از شب آخر دارد و عمه‌ام زینب(س) هم از من پرستاری می‌کرد و وقتی امام سجاد(ع) اشعار امام حسین(ع) را شنید خیلی بی‌تابی کرد و به خیمه امام(ع) رفت و امام حسین(ع) او را دلداری داد. در گزارش طبری در این باره آمده است که امام حسین(ع) فرمودند: لو ترک القطا...؛ یعنی اگر پرنده (قطا) را رها کنند می‌خوابد کنایه از این که اگر مرا رها کنند من دنبال کارم می‌روم در حالی که این تکه در گزارش ابن اعثم وجود ندارد لذا گزارش ابن اعثم مؤید آن است که امام حسین(ع) برای شهادت و جنگ آمده است. 

فتحی افزود: گزارش دیگر هم در مورد این تعبیر «مثلی لا یبایع مثله» از امام حسین(ع) است چون برخی عین این عبارت را آورده‌اند ولی برخی منابع کلمه «سرا» را به آن افزوده‌اند که نشان می‌دهد امام فرموده است مثل من پنهانی با کسی مثل یزید بیعت نمی‌کند. در اینجا بحث زبان خیلی اهمیت دارد.  

 

پژوهشگر تاریخ اسلام با بیان اینکه حتی اشعار و تعابیری در دوره متاخر داریم که اصلا در منابع اولیه و متقدم وجود نداشته است مانند «ان الحیاه عقیده و جهاد» که از احمد شوقی است، تصریح کرد: کسانی که در تاریخ به مثابه روایت بحث می‌کنند می‌گویند مورخان مکانیزم بقا و نگاه خود را به جامعه خود از طریق همین روایات عرضه می‌کنند؛ مثلا زیدیه نقش مهمی در ترسیم چهره امام حسین(ع) به عنوان یک فرد قیام‌کننده و اهل جهاد دارد و از ائمه بعدی که اهل سیف و شمشیر نبودند انتقاد می‌کنند. 

 

وی اضافه کرد: الان برای زیست اجتماعی شیعه (غیر از شیعه اسماعیلی که عزاداری را رها کرده است) بحث عاشورا بنیادی و کلیدی است و حتی افرادی داریم که اهل نماز و روزه و عبادت نیستند ولی هیئت و عزاداری و نذری آنان به راه است و حتی در جایی که نذری هم وجود ندارد هیئت‌ها شلوغ است. در هند و پاکستان هم به وفور این مسئله دیده می‌شود و تنها نماد تشیع در بین برخی مناطق محسوب می‌شود و این جای کار دارد که چرا غم، اندوه و اینگونه زیست کردن با تشیع امامی ارتباط عمیق دارد و اینجا می‌فهمیم که روایات عاشورایی مورخان چه قدر در زیست افراد نسل‌های بعد تاثیرگذار است.  

 

فتحی با بیان اینکه برخی علاقه زیادی به تحقیق درباره روان‌شناسی یزید و مردم کوفه و اهل شام و ... دارند، گفت: ما نمی‌توانیم با تحقیق در این باره مدعی شویم که کار علمی کرده‌ایم و فقط می‌توانیم بگوییم چرا اینقدر گزارش در مورد وضعیت مردم کوفه در آن عصر داریم؛ باید بررسی کنیم چرا مورخان عصر دوم عباسی که عمدتا هم به بصره تعلق دارند اینقدر مردم کوفه را می‌کوبند و این مسئله به مردم ما در دوره معاصر هم رسیده است و ما مداوم می‌گوییم که «ما اهل کوفه نیستیم ...». 

 

پژوهشگر تاریخ اسلام افزود: مقام معظم رهبری در یک سخنرانی همین بحث را مطرح کرده‌اند و می‌گویند ما نباید اینقدر بر سر اهل کوفه بتازیم و بکوبیم که گویی ژن آنها ژن خیانت بوده است؛ در مختارنامه هم باز شاهد این مسئله خطا بودیم. برای بنده تعجب است که چرا اینقدر روایت و خبر منفی در مورد مردم کوفه داریم. به نظر بنده رقابتی بین مورخان وجود داشته است تا هر کدام نوع خاصی از نگاه به زندگی را ترسیم کنند. 

وی با بیان اینکه ابی‌مخنف در دهه‌های اخیر به خاطر تاکید استادان تاریخ اسلام بیشتر مورد توجه است در حالی که ما اطلاعات دقیقی در مورد این شخص هم نداریم، افزود: طبری هم که منبع ما در دستیابی به ابی مخنف است عمدتا روایات خود را از طریق هشام کلبی نقل کرده است که در مورد این فرد هم ابهام زیادی وجود دارد؛ به همین دلیل با اینکه با قمه‌زنی برخورد شد و حتی رضاخان با آن برخورد کرد و بعد برخی علما مانند سیدمحسن امین کتاب در رد آن نوشتند باز شاهدیم امسال مقتدی صدر بیانیه می‌دهد و از شیعیان عراق می‌خواهد قمه بزنند.  

 

پژوهشگر تاریخ اسلام با اشاره به کتاب روضه‌الشهدا که قبل از صفویه تالیف شده است، افزود: سر و ته این کتاب این است که درست است ما رنج و سختی زیادی کشیدیم ولی امام حسین(ع) خیلی بیشتر از ما رنج کشیده است؛ این شعر را هم می‌آورد: هر که در این بزم مقرب‌تر است/ جام بلا بیشترش می‌دهند/ این برای دوره‌ای است که جامعه اسلامی مغول و چالش ایلخانی را تحمل کرده است و بعد هم گرفتار طاعون سیاه بوده است که البته در قرون وسطی در غرب هم رخ داد و رفتار کلیسا سبب شد تا رنسانس در غرب ایجاد شود زیرا مکانیزم کلیسا برای رهایی از طاعون به جای تاکید بر بهداشت و ... کشتن زنان جادوگر بوده است آن هم به علت اینکه شیطان رابطه قوی با این زنان دارد. 

فتحی با بیان اینکه برخی معتقدند که تاریخ‌نگاری اسلامی که سیره پیامبر(ص) و ائمه(ع) و صحابه را نوشته است از قدیس‌نگاری مسیحی الگو گرفته است، اظهار کرد: اینها در مورد حضرت مسیح و البته عمدتا در مورد کشیشان و شهدا(کسانی که در راه مسیحیت شهید شدند) قدیس‌نگاری می‌کردند؛ اهتمام روحانیون مسیحی به قدیس‌سازی امروز هم وجود دارد؛ الان به سیدبن طاوس نسبت می‌دهیم که او اول فردی است که تحلیل عرفانی از عاشورا ارائه کرد و تعبیر«ان شاءالله ان یراک قتیلا» را آورده است که این تحلیل غلط است زیرا او نیاورده است و اگر فرض کنیم در لهوف آمده باشد باز قبل از او یعنی در قرن سوم هجری و دوره دوم عباسیان این تعابیر  و تحلیل وجود دارد. البته وقتی به ابن اعثم می‌رسد جزئیاتی به آن اضافه می‌شود. مطالبی که در مورد کمک جن و ملائکه هم در مورد عاشورا بیان می‌شود از همان قرن سوم در آثار مورخان نقل شده است و مربوط به دوره مثلا ابن طاووس نبوده است و دلیل آن هم نیاز جامعه آن روز بوده است. 

 

وی بیان کرد: در برخی گزارشات بیان شده است که در روز عاشورا در و دیوارها سرخ بوده است و باید ببینیم انگیزه مورخ از نقل این مطلب چیست. امروز بحث زبان اهمیت دارد و باید از این منظر به این گزارشات بنگریم؛ به تعبیر استاد رسول جعفریان اگر امروز بگوییم روز عاشورا باران خون آمده است به ما می‌خندند ولی در کتب اولیه به دفعات این مطلب ذکر شده است. 

 

پژوهشگر تاریخ اسلام در پایان تصریح کرد: تحولات سیاسی و اجتماعی، فضای فکری و ذهنی مردم حتی حوادث طبیعی به خصوص در نقل مورخان قرن سوم(دوره دوم عباسی) در مورد عاشورا تأثیرگذار بوده است. در این دوره زلزله‌های زیادی رخ داده بود و بلایای طبیعی، بحران الهیاتی هم تولید می‌کند.