روند تحول مقتل‌نویسی امام حسین(ع) و اولین خونخواهی پس از عاشورا
استاد تاریخ اسلام حوزه علمیه تحول مقتل‌نویسی امام حسین (ع) را براساس عرضه و تقاضا در کوفه پس از حادثه عاشورا تبیین کرد و به توبه و نخستین قیام خونخواهی پس از کربلا با بیعت و حرکت به سمت شام پرداخت.
به گزارش خبرنگار ایکنا، آیت‌الله محمدهادی یوسفی غروی، استاد حوزه علمیه قم امروز چهارشنبه ۱۸ تیرماه در اولین نشست از سلسله نشست‌های تاریخ و سیره اهل‌بیت(ع) با محوریت قیام امام حسین(ع) که با حضور اساتید حوزه و دانشگاه در پژوهشگاه علوم و فرهنگ اسلامی وابسته به دفتر تبلیغات اسلامی حوزه علمیه قم با موضوع سیر تطور مقتل‌نگاری درباره تاریخ تحول مقتل‌نویسی امام حسین(ع) برگزار شد، اظهار کرد: پیشنهاد شده بود که روند این تحول را براساس قاعده عرضه و تقاضا در کوفه پس از حادثه عاشورا بیان کنم. مقدمه این تحول، اعزام حضرت مسلم بن عقیل به عنوان سفیر امام حسین(ع) به کوفه بود تا حقیقت نامه‌هایی که از سوی اهل کوفه یا از جانب آنان به امام حسین(ع) در مکه مکرمه رسیده بود، بررسی شود.
وی ادامه داد: وضعیت به جایی رسید که حضرت مسلم بن عقیل طبق وظیفه به امام حسین(ع) نوشت که از اهل کوفه، هجده هزار نفر با ایشان بیعت کرده‌اند. پس از حادثه کربلا، در نخستین واقعه خونخواهی برای امام حسین (ع) و به عنوان توبه از کوتاهی در نصرت و یاری ایشان طبق وعده‌های داده شده، دوباره در منزل سلیمان بن صرد خزاعی — که از اصحاب پیامبر اکرم (ص) و از اصحاب امیرالمؤمنین (ع) بود و در جنگ‌های ایشان نیز شرکت داشت و یکی از سران لشکریان امیرالمؤمنین به شمار می‌رفت — گردهم آمدند.
آیت‌الله یوسفی غروی افزود: جالب است بدانیم که نامه‌نگاری اولیه به سوی امام حسین(ع) نیز در منزل همین سلیمان بن صرد خزاعی انجام شده بود. پس از حادثه کربلا و عاشورا نیز در منزل همین شخص جمع شدند و بنا گذاشتند که به دلیل کوتاهی در یاری امام حسین (ع) طبق وعده‌ها و بیعت‌شان، توبه کنند. این اعتراف به کوتاهی، اقرار به مسئولیت و تعهدی بود که خودشان پذیرفته بودند و هیچ‌کس نمی‌تواند منکر آن شود.
وی ادامه داد: این توبه را با توبه بنی‌اسرائیل قیاس کردم که در قرآن آمده است؛ جایی که بنی‌اسرائیل با آمادگی برای جنگ با یکدیگر، از گوساله‌پرستی توبه کردند. حضرت موسی(ع) از خدا درخواست کرد که این کار در شب انجام شود تا اقربا و نزدیکان یکدیگر را در روشنایی روز نکشند. این موضوع نشان می‌دهد که توبه واقعی، حتی اگر با خونریزی همراه باشد، پذیرفته است و ما نیز چنین توبه‌ای می‌کنیم؛ خود را در راه نصرت و خونخواهی امام حسین(ع) به کشتن می‌دهیم.
استاد حوزه علمیه قم تصریح کرد: از آنجا که منشأ این ظلم شام بود و مرکز خلافت امویان در دمشق قرار داشت، این گروه از کوفه روانه شام شدند. علت دیگر این بود که قیام در کوفه دشوار بود؛ زیرا کوفه مرکز قبایل و عشایری بود که در لشکر قاتل امام حسین (ع) حضور داشتند و اگر بخواهند از آنان خونخواهی کنند، با مقاومت شدید رو‌به‌رو می‌شوند. اکثریت کوفه با این قبایل بودند و خونخواهان در اقلیت قرار داشتند؛ بنابراین این دلیل دوم بود که تصمیم گرفتند در کوفه قیام نکنند و به سمت شام بروند.
وی افزود: این حرکت به سمت شام، به نوعی تضمین امنیتی برای قبایل و عشایر عرب در کوفه بود؛ کسانی که در لشکر ابن زیاد و عمر بن سعد در کربلا شرکت داشتند. به این ترتیب، با وجود توبه و برخاستن برای خونخواهی امام حسین (ع)، فعلاً کاری به آنان ندارند و به منشا شر و ظلم یعنی شام می‌روند.
آیت‌الله یوسفی غروی بیان کرد: حدود ده هزار نفر با سلیمان بن صرد خزاعی بیعت کردند اما در روز حرکت به سمت شام، فقط پنج هزار نفر حاضر شدند. این افراد اولین زائران دسته‌جمعی مرقد مطهر امام حسین (ع) بودند که به کربلا رسیدند. آنان شب را از سر شب تا صبح به احیاء گذراندند.
وی افزود: از این رو نخستین سایبانی که بر روی قبر امام حسین (ع) ساخته شد در همین زمان و مکان بود. این سایبان اتاقی کوچک بود که گنجایش تمام جمعیت پنج هزار نفر را نداشت؛ بنابراین گروه‌ها ده نفره وارد اتاق می‌شدند، دو رکعت نماز خوانده، آیاتی از قرآن تلاوت و برای امام حسین (ع) توبه و گریه می‌کردند.
استاد حوزه علمیه قم اظهار کرد: این حرکت اقتباسی بود از نحوه نماز خواندن بر جنازه پیامبر اکرم (ص) که ایشان به امیرالمؤمنین(ع) وصیت کرده بودند، به طوری که ده نفر ده نفر وارد شوند، جلوی جنازه صف بکشند و آیاتی با مضمون صلوات و دعا برای پیامبر اکرم (ص) بخوانند و بعد بیرون بروند تا دیگران نیز بهره‌مند شوند.
وی ادامه داد: پس از این آیین، توابین به سمت شمال عراق حرکت کردند؛ یعنی منطقه‌ای که محل اتصال عراق و شام بود و در اصطلاح عربی آن زمان به این نواحی «شام» گفته می‌شد. لازم به ذکر است که شام چهار مصداق داشت؛ یکی شهر دمشق، دیگری اردن، لبنان و شمال عراق. این گروه به سمت موصل حرکت کردند و خبر حرکت آنان به امویان در دمشق رسید.
آیت‌الله یوسفی غروی گفت: لشکر امویان متقابلاً با توابین در شمال عراق رو‌به‌رو شد و جنگی درگرفت که در آن از پنج هزار نفر توابین، نصف کشته و نصف دیگر تار و مار شدند. پس از این واقعه، مختار بن ابی‌عبید ثقفی، که در مکه بود و از اوضاع باخبر شده بود، به کوفه بازگشت و علیه سلیمان بن صرد خزاعی که فرمانده توابین بود، تبلیغ کرد و در نهایت توانست باقی‌مانده‌های لشکر توابین را جمع کند و دوباره با مختار بن ابی‌عبید بیعت شد.
وی افزود: در طول حکومت مختار، مجموعاً حدود ده هزار نفر در زیر پرچم او برای خونخواهی امام حسین (ع) گرد آمدند، هرچند که بار اول و دوم این بیعت‌ها نیمه‌کاره و با مشکلات زیادی همراه بود.
آیت‌الله یوسفی غروی درباره قبایل کوفه بیان کرد: کوفه در اصل شهری نظامی بود که در سال ۱۶ هجری توسط سعد بن ابی‌وقاص تأسیس شد و برای اسکان قبایل یمنی که در فتوحات اسلامی شرکت کرده بودند، ساخته شد. این شهر در ابتدا چهار قسمت داشت که بعد‌ها به شش و سپس به هفت قسمت گسترش یافت و به «خمسه اخص الکوفه» و سپس «سبعه اخص الکوفه» مشهور شد.
وی تاکید کرد: قبیله «عدی» که یکی از قبایل یمنی بود، از مهمترین قبایل کوفه به شمار می‌رفتند و این قبیله با قبیله «اسدی» متفاوت است. اسدی‌ها قبایل عربی حجازی بودند که پیش از اسلام به عراق آمده و در کنار رود فرات پراکنده شده بودند. در حدود هفت دهکده در نزدیکی کربلا در کنار رود فرات وجود داشت که به امام حسین (ع) پیشنهاد شد به آنجا نقل مکان کنند، اما امام حسین (ع) به دلیل نخواستن شروع جنگ از سوی خودشان، این پیشنهاد را نپذیرفتند.
آیت‌الله یوسفی غروی افزود: این دهکده‌ها بعد‌ها به نام «کور بابل» یا «قریه‌های بابل» شناخته شدند که از آنجا اصطلاح «کربلا» شکل گرفت. این نام از اشتباه در تلفظ واژه «کور بابل» توسط عرب‌ها به «کربلا» تبدیل شده است. این موضوع در آثار مرحوم سید هیبت‌الدین شهرستانی در کتاب‌های «نحو الحسین» و «الدواء و المسائل» نیز آمده است.
وی ادامه داد: لشکر توابین پس از مراسم توبه و نماز ده نفره بر مرقد امام حسین (ع)، به قصد حرکت به شمال عراق و سپس شام، به سمت محل اتصال عراق و شام (موصل) حرکت کردند اما لشکر امویان به مقابله برخاست و در جنگی سهمگین، توابین شکست خوردند.
آیت‌الله یوسفی غروی همچنین به شخصیت لوط بن یحیی بن سعید بن سالم عدی قائدی کوفی (که به ابومخنف معروف بود) اشاره کرد و گفت: ابومخنف که نامش به معنای «بچه‌ای که حرف تو دماغی می‌زند» است، اخبار و گزارش‌های مربوط به کربلا و قیام‌های پس از آن را جمع‌آوری و ثبت کرد. او با توجه به قاعده عرضه و تقاضا، متوجه شد این اخبار طرفدارانی دارد و بنابراین شروع به جمع‌آوری آنها کرد اما تاریخ دقیق ولادت یا شروع کار وی معلوم نیست.
آیت‌الله یوسفی غروی بیان کرد: قبایل بنی اسد نقش مهمی در دفن اجساد امام حسین (ع) و یارانش داشتند. بنی اسد از قبایل عربی بودند که در مسیر کوفه تا کربلا سکونت داشتند و دارای مناطق مهمی در کوهستان‌های آن منطقه بودند.
استاد حوزه علمیه قم اظهار کرد: قرائن نشان می‌دهد ابومخنف حدود سال ۸۰ هجری یعنی تقریباً بیست سال پس از واقعه عاشورای امام حسین (ع) متولد شده است. او در حدود بیست سالگی با برخی از اعضای قبیله عدی که شاهدان کربلا بودند برخورد کرد و از آنان اخبار و گزارشات مربوط به حادثه کربلا را جمع‌آوری کرد. بر این اساس، می‌توان گفت که شروع فعالیت او در این حوزه به حوالی سال ۱۰۰ هجری بازمی‌گردد که حدود چهل سال پس از واقعه کربلاست.
وی افزود: زندگی ابومخنف تا سال ۱۵۷ هجری ادامه داشته است و در این مدت ده سال از دوران امامت امام زین‌العابدین(ع)، امام باقر (ع)، امام صادق (ع) و ده سالی از دوران امام کاظم (ع) را درک کرده است. او نخستین کسی بود که انگیزه پیدا کرد تا اخبار و گزارش‌های کربلا را گردآوری و به شکل مقتل حسین بن علی (ع) ثبت کند. پیش از آن، ابومخنف کتاب دیگری با عنوان «مقتل عثمان بن عفان» درباره محاصره و قتل خلیفه سوم نوشته بود که باز هم در قالب مقتل تدوین شده بود.
آیت‌الله یوسفی غروی تصریح کرد: ابومخنف به طور قطع از شیعیان به معنای عام یعنی شیعه مودت و محبت اهل بیت (ع) بود که این از خود نوشته‌ها و نگاه او مشهود است اما هیچ مدرک قطعی وجود ندارد که وی به معنای خاص کلمه معتقد به امامت و عصمت اهل بیت (ع) بوده باشد. کتاب رجال نجاشی، نخستین کتاب رجالی شیعه که در قرن پنجم هجری تدوین شد، ابومخنف را به عنوان «شیخ اصحاب الأخبار» در کوفه معرفی کرده و بر موثق و مورد اعتماد بودن او تاکید دارد.
وی ادامه داد: پس از ابومخنف، شاگردش هشام بن محمد صائب کلبی کوفی، در حدود سال‌های ۲۰۴ یا ۲۰۶ هجری، کتابی جامع‌تر به نام «مقتل کلبی» تدوین کرد که علاوه بر نقل مقتل استادش، برخی اخبار و گزارش‌های دیگر درباره عاشورا را نیز به آن افزود. همچنین پس از قیام زید بن علی بن الحسین (ع) و جریان‌های زیدی، فضیل بن زبیر کوفی نیز اسامی شهدای بیعت‌کننده با زید را گردآوری کرد که برخی آن را جزو مقاتل اولیه امام حسین (ع) شمرده‌اند.
آیت‌الله یوسفی غروی گفت: مقتل ابومخنف به عنوان اولین خمیرمایه و منبع اصلی برای جمع‌آوری اخبار کربلا و شهادت امام حسین (ع) و مقدمات آن از جمله بیعت خواستن از امام در مدینه، هجرت به مکه، نامه‌نگاری کوفیان و سایر حوادث تاریخی شناخته می‌شود. پس از او، مورخان و نقل‌کنندگان بسیاری از جمله محمد بن جریر طبری، در تفسیر معروف «جامع البیان» که در قرن سوم هجری در بغداد می‌زیست، برای تدوین تاریخ و تفسیر قرآن، به این منابع اولیه استناد کرده‌اند.
وی در پایان بیان کرد: طبری با استفاده از این اخبار تاریخی، تاریخ‌نگاری سال‌شماری را تا سال ۶۰ هجری (سال هلاکت معاویه و روی کار آمدن یزید) ادامه داد و بخش مهمی از وقایع مربوط به امام حسین (ع) و حوادث پس از آن را ثبت کرد.
انتهای پیام
