غفلت از درمانی کم‌هزینه در دنیای پرهزینه سلامت
در حالی که سلامت جسمی و روانی جامعه از منظر تعالیم دینی و تربیتی، امری بنیادین محسوب می‌شود، گزارش‌ها حاکی از غفلت جدی در حوزه تربیت بدنی است. عضو هیئت علمی دانشکده تربیت بدنی و علوم ورزشی دانشگاه علامه طباطبایی، در گفت‌و‌گو با ایکنا هشدار داد: سیستم سلامت کشور همچنان بر درمان‌های هزینه‌بر تمرکز دارد، در حالی که «نسخه ارزان ورزش» در پیشگیری از بیماری‌های مزمن مغفول مانده است.
در میان کشور‌های منطقه، ایران همواره جایگاه ویژه‌ای برای ورزش و تربیت بدنی در نظام آموزشی خود قائل بوده است. نگاهی به تاریخ باستانی ایران نشان می‌دهد که ورزش در آن دوران یک سرگرمی نبود و بخشی جدایی‌ناپذیر از آماده‌سازی جوانان برای زندگی سالم و دفاع از کشور بود. تیراندازی، کوه‌نوردی، شمشیرزنی، دویدن، اسب‌دوانی و حتی شنا، از جمله فعالیت‌هایی بودند که در آن زمان رواج داشتند و به‌نوعی پلی برای شکل‌گیری توانمندی‌های جسمی و روحی نسل‌های آینده بودند.
با گذر زمان و ورود فناوری‌های جدید به زندگی روزمره، تغییرات گسترده‌ای در سبک زندگی مردم اتفاق افتاد و میزان فعالیت بدنی کودکان و نوجوانان به طور چشمگیری کاهش یافت. این تغییرات باعث شده اهمیت ورزش در حفظ سلامت جسمی و روانی و بهبود عملکرد تحصیلی بیش از هر زمان دیگری برجسته شود، اما متأسفانه در برخی مدارس، به‌جای اینکه ورزش به‌عنوان اولویت دیده شود، ساعت درسی این واحد بعضاً به فرصتی برای جبران عقب‌ماندگی سایر دروس تبدیل شده است.
هفته تربیت بدنی که هر سال از ۲۶ مهر تا دوم آبان برگزار می‌شود، فرصتی است برای ترویج فرهنگ ورزش و آشنایی جامعه با تأثیرات مثبت آن بر زندگی فردی و اجتماعی. در همین راستا ایکنا با احسان زارعیان، عضو هیئت علمی دانشکده تربیت بدنی و علوم ورزشی دانشگاه علامه طباطبایی به گفت‌و‌گو نشسته است. زارعیان با تألیف هشت کتاب تخصصی و انتشار مقالات متعدد، سال‌هاست در حوزه روانشناسی ورزشی و تربیت بدنی فعال است و دیدگاه‌های تازه‌ای درباره نقش ورزش در توسعه کودکان و نوجوانان دارد.
ورزش؛ رکن سلامت جسم و روان کودکان
زارعیان، به اهمیت ورزش در سلامت کودکان و نوجوانان تأکید کرد و گفت: سرمایه‌گذاری بلندمدت در تربیت‌بدنی، ضرورت انکارناپذیری است. ورزش فعالیتی تفریحی و نیازی زیستی است که به بهبود ساختار فیزیولوژیک بدن کمک می‌کند.
وی تأکید می‌کند که ورزش‌هایی مانند هوازی و مقاومتی، مخصوصا آنهایی که تحمل وزن دارند، در افزایش تراکم مواد معدنی استخوان و کاهش خطر پوکی استخوان در بزرگسالی نقش کلیدی دارند. همچنین اشاره می‌کند که ورزش باعث بهبود عملکرد قلبی و تنفسی می‌شود و طبق توصیه سازمان جهانی بهداشت، کودکان باید روزانه حداقل ۶۰ دقیقه فعالیت بدنی متوسط تا شدید داشته باشند.
این استاد تربیت بدنی ادامه داد: ورزش با افزایش هورمون‌های اندورفین و سروتونین، به کاهش استرس و اضطراب کمک می‌کند و خلق‌وخو را بهبود می‌بخشد. همچنین ورزش عملکرد شناختی را با افزایش نورون‌زایی و انعطاف‌پذیری سیناپسی تقویت می‌کند. او معتقد است ورزش باید به‌عنوان درمان کمکی در پیشگیری و کنترل بیماری‌های جسمی و روانی جدی گرفته شود و در سیاست‌های سلامت و آموزش مدارس جایگاه ویژه‌ای داشته باشد.
مهارت‌های اجتماعی در دل بازی‌های گروهی
زارعیان درباره نقش ورزش در آموزش مهارت‌های اجتماعی گفت: بازی‌ها و فعالیت‌های گروهی فرصتی برای یادگیری همکاری، همدلی و رعایت قوانین است. این فضاها، آزمایشگاه‌های کوچکی هستند که مهارت‌های حیاتی زیست اجتماعی را شکل می‌دهند. تجربه شکست، کنترل خشم و مدیریت هیجانات از دیگر فواید روانی ورزش در محیط‌های ساختاریافته است. بازی‌های گروهی همچنین توانایی کودکان را در درک نیت و رفتار دیگران افزایش می‌دهند که برای توسعه نظریه ذهن حیاتی است..
افزایش استفاده کودکان و نوجوانان از صفحه‌نمایش‌ها نیز به کاهش فعالیت بدنی آنها دامن زده است. به طور متوسط هر ساعت بیشتر استفاده کردن از فناوری‌های دیجیتال منجر به کاهش ۳۰ درصدی فعالیت بدنی روزانه می‌شود
به گفته این کارشناس، کمبود مربیان آموزش‌دیده در روانشناسی ورزشی و تمرکز صرف بر نتایج فنی، فرصت‌های یادگیری اجتماعی و عاطفی کودکان را محدود کرده است. او معتقد است ورزش باید فراتر از کسب مدال و قهرمانی دیده شود و به عنوان ابزاری برای ساختن شهروندانی سالم و مسئولیت‌پذیر مورد توجه قرار گیرد.
درمانی کم‌هزینه در دنیای پرهزینه سلامت
زارعیان با بیان اینکه ورزش نقش مهمی در پیشگیری از بیماری‌های مزمن و غیرواگیر دارد، گفت: فعالیت بدنی منظم، به ویژه ورزش‌های مقاومتی و وزنه‌برداری، باعث افزایش حساسیت به انسولین و کاهش مقاومت آن می‌شود که در پیشگیری و کنترل دیابت نوع ۲ نقش تعیین‌کننده‌ای دارد.
وی نقد جدی به سیاست‌های فعلی حوزه سلامت و تربیت‌بدنی وارد کرد و ادامه داد: سیستم بهداشت و درمان کشور بیشتر واکنشی است و هزینه‌های کلانی صرف درمان می‌شود، در حالی که سرمایه‌گذاری پیشگیرانه و فعال در حوزه ورزش به شدت مغفول مانده است. ورزش باید به عنوان یک نسخه ارزان، مؤثر و کلیدی برای پیشگیری و درمان بیماری‌های مزمن ناشی از سبک زندگی ناسالم شناخته شود، اما سیستم فعلی به این موضوع توجه کافی ندارد و تمرکز اصلی بر درمان‌های هزینه‌بر است.
بحران تحرک در دنیای دیجیتال
زارعیان با اشاره به اینکه تحریک مداوم سیستم بدن برای حفظ کارایی فیزیولوژیک بسیار حیاتی است،اظهار کرد: در علم ورزش اصل سازگاری یا «adaptation principle» مطرح است که نشان می‌دهد بدن نیازمند تحریک مستمر است تا از کاهش آمادگی جسمانی و دیکاندیشن جلوگیری شود.
وی از نقش شهرسازی و طراحی محیط‌های شهری در کاهش یا افزایش تحرک مردم سخن گفت و اضافه کرد: شهرسازی امروز به سمت چیزی که من آن را «شهرسازی انسان‌گریز» می‌نامم پیش می‌رود؛ فضا‌های پیاده‌روی، مسیر‌های دوچرخه‌سواری و پارک‌های استاندارد در حال کاهش هستند و این امر فعالیت بدنی جامعه را محدود کرده است. افزایش استفاده کودکان و نوجوانان از صفحه‌نمایش‌ها نیز به کاهش فعالیت بدنی آنها دامن زده است. به طور متوسط هر ساعت بیشتر استفاده کردن از فناوری‌های دیجیتال منجر به کاهش ۳۰ درصدی فعالیت بدنی روزانه می‌شود.
این کارشناس تربیت بدنی ضمن ابراز نگرانی نسبت به این روند، کمبود قوانین محدودکننده در استفاده از فناوری‌های دیجیتال و نبود برنامه‌های ملی منسجم برای ترویج فعالیت بدنی را شکافی عمیق بین علم و سیاست‌گذاری عمومی دانست و تصریح کرد: برنامه‌های ملی باید به ترویج فعالیت‌های گروهی و خانواده‌محور بپردازند و کارفرما‌ها نیز از طریق معافیت‌های مالیاتی به تشویق فرهنگ ورزش در محیط کار ترغیب شوند. سیاست‌های تشویقی فردی نباید صرفا نمادین باشند؛ جایزه‌ها و مشوق‌های مالی باید به کار گرفته شوند، زیرا نقش دولت فراتر از تشویق‌های فردی است و باید در ایجاد زیرساخت‌ها و قوانین حمایتی فعال باشد.
این استاد تربیت‌بدنی بر تغییر رویکرد سیاست‌گذاری‌ها، اصلاح ساختار‌های شهری و فرهنگی و تمرکز ویژه بر پیشگیری و ترویج ورزش تاکید می‌کند و می‌گوید این موارد کلید کاهش هزینه‌های سنگین درمانی و ارتقای سلامت عمومی هستند.
نقش مدارس در ترویج ورزش و رفتار‌های فعالانه
زارعیان همچنین انتقاد جدی به سیاست‌های فعلی حوزه آموزش و پرورش و ورزش دارد و با بیان اینکه کمبود امکانات و نیروی انسانی متخصص مانع توسعه ورزش در مدارس شده است، گفت: کمپین‌های آموزشی بدون اصلاح ساختاری و توسعه زیرساخت‌ها محکوم به شکست هستند، چراکه آموزش‌های صرفاً نظری ثمربخش نخواهد بود. نقش مدارس در ترویج ورزش و سبک زندگی سالم بنیادی است و مدارس نباید صرفاً مراکز انتقال دانش باشند و باید به عنوان مراکزی فعال در تولید رفتار‌های سالم و فعالانه در دانش‌آموزان عمل کنند.
اجرای برنامه‌های ملی برای ترویج فعالیت‌های گروهی و خانواده‌محور و نهادینه کردن فرهنگ ورزش برای سلامت فردی و اجتماعی، تنها راه‌کار‌های مؤثر برای ارتقای سلامت عمومی و کاهش هزینه‌های درمانی است
این استاد پیشنهاد می‌کند در تمام دروس از تکنیک‌های «استفاده از عناصر بازی برای جذاب‌تر کردن آموزش» (gamification) و «ادغام حرکت» (Movement Integration) استفاده شود؛ یعنی ضمن آموزش دروس مختلف، فعالیت‌های فیزیکی و حرکات کششی گنجانده شود تا هم سلامت جسمی و هم کیفیت آموزش ارتقا پیدا کند.
او همچنین تاکید می‌کند که تربیت‌بدنی باید فراتر از آموزش مهارت‌های ورزشی محدود باشد و نقش آن در توسعه سواد حرکتی و بهبود کیفیت کلی آموزش جدی گرفته شود؛ چراکه این حوزه در حال حاضر در اولویت برنامه‌های مدارس نیست و بیشتر به عنوان رشته‌ای کم‌اهمیت دیده می‌شود.
نگرانی از ترک ورزش در کودکان و نوجوانان
زارعیان نسبت به نرخ بالای ترک ورزش در میان کودکان و نوجوانان ابراز نگرانی کرد و ضمن اینکه علت آن را عوامل محیطی و روانشناختی می‌داند، گفت: کاهش انگیزه درونی کودکان ناشی از نبود جذابیت و رقابت سالم، احساس کنترل نداشتن، مقایسه‌های منفی و تجربه مربیگری سمی است که باعث می‌شود بسیاری پس از مدت کوتاهی ورزش را کنار بگذارند.» او به نظریه خودمختاری اشاره می‌کند که نشان می‌دهد کنترل بیش از حد مربیان و والدین حس خودمختاری و شایستگی کودک را تضعیف کرده و انگیزه درونی آنها را کاهش می‌دهد.
این استاد دانشگاه نظام تصمیم‌گیری و حکمرانی را دارای تمرکز بیش از حد بر نخبه‌پروری و مسابقات دانست و تصریح کرد: این رویکرد باعث کاهش انگیزه کودکان و سوق دادن فرهنگ ورزش به سمت رقابت‌های سطحی و نتیجه‌محور شده است. اصلاح این وضعیت نیازمند تغییر سیاست‌ها و ساختار‌های کلان است؛ اجرای برنامه‌های ملی برای ترویج فعالیت‌های گروهی و خانواده‌محور و نهادینه کردن فرهنگ ورزش برای سلامت فردی و اجتماعی، تنها راه‌کار‌های مؤثر برای ارتقای سلامت عمومی و کاهش هزینه‌های درمانی است.
وی همچنین به نقش مهم خانواده‌ها اشاره کرد و افزود: خانواده‌های فعال در فعالیت‌های گروهی، الگو‌های مؤثری برای کودکان هستند و می‌توانند انگیزه ورزشی آنها را بهبود بخشند؛ اما سیستم‌های متولی ورزش و آموزش برنامه‌های منسجمی برای توانمندسازی والدین به عنوان مربیان فعال ارائه نمی‌دهند و نگاه سطحی بسیاری از خانواده‌ها به ورزش نیز خود عاملی در کاهش انگیزه کودکان است.
تلاش‌های خرد، پایه‌های امید در گسترش فرهنگ ورزش
بنابر گزارش ایکنا؛ هرچند امکانات ورزشی در بسیاری از مدارس کشور هنوز با استاندارد‌های لازم فاصله دارد و برخی مدارس به اندازه کافی به ورزش و تحرک توجه نمی‌کنند، اما نمی‌توان از تلاش‌های کوچک و خرد در سطح آموزش و پرورش و نهاد‌های شهری غافل شد. این اقدامات، هرچند محدود و جزئی، نقش مهمی در ترویج فرهنگ ورزش و ایجاد انگیزه در کودکان و نوجوانان ایفا می‌کنند و امید به آینده‌ای فعال‌تر و سالم‌تر را زنده نگه می‌دارند.
مسابقات بین مدرسه‌ای یکی از مهم‌ترین این تلاش‌هاست که علاوه بر فراهم کردن فضایی برای رقابت سالم، به کشف استعداد‌های ورزشی جدید کمک می‌کند. این مسابقات نه تنها روحیه رقابت را در میان دانش‌آموزان تقویت می‌کند، بلکه آنان را به ادامه فعالیت‌های ورزشی تشویق می‌کند و حس تعلق و همبستگی را در میان آنها افزایش می‌دهد. دادن مدال و تشویق‌های نمادین، گرچه شاید کوچک به نظر برسد، اما تأثیر قابل توجهی در ایجاد انگیزه و علاقه‌مندی به ورزش دارد.
علاوه بر مدارس، فضای شهری هرچند بسیار کم، اما نقش مهمی در افزایش تحرک و فعالیت بدنی مردم دارد. وجود وسایل ورزشی در پارک‌ها و فضا‌های سبز عمومی فرصت‌هایی برای ورزش گروهی و فعالیت‌های تفریحی فراهم می‌کند که علاوه بر ارتقای سلامت جسمی، به سلامت روانی و تعاملات اجتماعی نیز کمک می‌کند. این فضاها محل گردهمایی خانواده‌ها و دوستان هستند و امکان برقراری ارتباطات اجتماعی مثبت و مشارکت در فعالیت‌های دسته‌جمعی را فراهم می‌آورند.
اگرچه این تلاش‌ها ممکن است به اندازه کافی گسترده یا فراگیر نباشند، اما پایه‌هایی برای ساختن نسلی سالم، فعال و مسئولیت‌پذیر محسوب می‌شوند. همین گام‌های کوچک نشان می‌دهد که در میان چالش‌های فراوان، جرقه‌هایی از امید برای تحول در حوزه ورزش و تربیت‌بدنی وجود دارد. حمایت مستمر از این اقدامات خرد و تلاش برای توسعه زیرساخت‌ها می‌تواند پلی باشد به سوی جامعه‌ای پویا که ورزش در آن به بخشی از زندگی روزمره تبدیل شده است.
در نهایت، آنچه اهمیت دارد، نگاه جدی‌تر مسئولان به این حوزه و سرمایه‌گذاری بلندمدت در تربیت بدنی و توسعه فرهنگ ورزش است؛ زیرا هر گامی که امروز برداشته شود، فردایی روشن‌تر و سالم‌تر برای جامعه رقم خواهد زد.
فاطمه برزویی
انتهای پیام
