شباهت‌ها و تفاوت‌های نوروز در ایران و آسیای مرکزی/ ایرانیان؛ میراث‌داران نوروز در قزاقستان
رایزن فرهنگی اسبق ایران در قزاقستان با اشاره به بزرگداشت نوروز در کشورهای آسیای مرکزی، گفت: در ازبکستان دو شهر سمرقند و بخارا تاجیک‌‌نشین و ایرانی‌الاصل هستند و نوروز را مفصل جشن می‌گیرند. در منطقه «فَرغانه» در آسیای مرکزی نیز، که بین سه کشور قرقیزستان، ازبکستان و تاجیکستان مشترک است، به دلیل حضور تاجیک‌ها نوروز مفصل‌تر جشن گرفته می‌شود.
به گزارش ایکنا، جستجو در منابع کهن و معاصر از جمله کتاب «نوروز؛ هدیه ایران به جهان» تألیف دکتر صفر عبدالله، از ایرانشناسان برجسته تاجیک، نشان می‌دهد که کلمه نوروز فارسی و این آیین ایرانی است و ملت‌ها و اقوام دیگر این آیین باستانی را از ایرانی‌ها فراگرفته‌اند. ایرانیان از هزاران سال قبل در خراسان زندگی می‌کرده‌اند و نوروز را با آیین‌های کهن پارسی گرامی داشته و به جشن و سرور می‌پرداخته‌اند. نوروز در تمدن کشاورزی ایران‌زمین ریشه دارد و کشاورزان احساس می‌کردند که در نوروز و فصل بهار زمین با رویشی نو به آنها محصول خواهد داد و این نگاه با نماد سبزه در هفت‌سین هم نمایان است.
جشن‌های کهن نوروز در حوزه تمدنی ایران بزرگ، از هندوستان تا آسیای مرکزی، برگزار می‌شد؛ تا جایی که امروز آیین‌های نوروزی در دیگر کشورهای جهان حتی در گوشه‌هایی از آفریقا به چشم می‌خورد. نوروز در آسیای مرکزی نیز حال و هوای خاصی دارد و هر ساله به شکلی باشکوه در این نقطه از جهان گرامی داشته می‌شود.
برای آشنایی بیشتر با نوروز و ریشههای این آیین باستانی در آسیای مرکزی با مسعود شیخ زین‌الدین، رایزن فرهنگی اسبق ایران در قزاقستان (در سال‌های 94 تا 97)، گفتوگو کردیم که مشروح آن از نظر می‌گذرد:
ایکنا ـ ابتدا از برگزاری آیین‌های نوروزی در کشورهای آسیای مرکزی بگویید و این کشورها از این نظر چه تفاوت‌هایی با یکدیگر دارند؟
پس از فروپاشی شوروی، کشورهای آسیای مرکزی نوروز را گرامی داشته و تاکنون جشن‌های باشکوهی را برگزار کرده‌اند. گفته می‌شود که پیش از فروپاشی شوروی این جشن‌ها وجود داشت و در این باره اسناد مکتوب فراوانی موجود است. در یادداشت‌های سیاحان و نوشته‌های خاورشناسان از جمله خاورشناسان روس مکرر آمده است که نوروز را هر سال جشن می‌گرفتند، از جمله در شهرهای سمرقند، بخارا و خجند که بیشتر ساکنان این شهرها فارسی‌زبان بودند. اگرچه در دوره شوروی اجازه برگزاری مراسم نوروز داده نمی‌شد، شاید این ممنوعیت مربوط به سال‌های 1926 تا 1937 بوده باشد و پس از آن در جمهوری‌های تاجیکستان، ازبکستان و آذربایجان مردم نوروز را جشن می‌گرفتند. این جشن در روزگار حکومت کمونیستی بیشتر جنبه مردمی داشت و رسمی نبود و کمونیست‌ها آن را به سود خود بهره‌برداری و مردم را به کشت و کار بهاری دعوت و نوروز را جشن کشاورزان معرفی می‌کردند. البته فضای جشن‌ها در آسیای مرکزی بیشتر میادین و فضاهای عمومی و پارک‌هاست و کشور تاجیکستان که اصالتی ایرانی دارد، جشن‌های نوروز را پررنگ‌تر از سایر جمهوری‌ها برگزار می‌کند.
ناگفته نماند که در ازبکستان نیز رنگ و بوی نوروز قوی‌تر است، زیرا تاجیک‌ها بیشتر در این کشور به ویژه دو شهر سمرقند و بخارا زندگی می‌کنند. اگر به متون تاریخی به عنوان سند بنگریم، در کشورهای ترک‌زبان ردپایی از نوروز نمی‌بینید، اما در متون قدیم ایرانی مانند کتب ابوریحان بیرونی یا خیام مکتوباتی منبع جشن و آیین نوروز ایرانیان هستند و در سوابق اقوام غیرایرانی چیزی پیدا نمی‌کنید که به نوروز اشاره‌ای کند و گاهی سایت‌ها و رسانه‌ها مطالبی را بدون ذکر منبع ذکر کرده‌اند که نمی‌تواند صحیح و دقیق باشد.
در ازبکستان دو شهر سمرقند و بخارا تاجیک‌‌نشین و ایرانی‌الاصل هستند و نوروز را مفصل جشن می‌گیرند. در منطقه «فَرغانه» در آسیای مرکزی نیز، که بین سه کشور قرقیزستان، ازبکستان و تاجیکستان مشترک است، به دلیل حضور تاجیک‌ها نوروز مفصل‌تر جشن گرفته می‌شود و طبق نوشته‌های فراوان دانشمندان، از جمله اروپاییان، تعداد زیادی از تاجیک‌ها به دلیل از دست دادن زبان مادری ازبک شده‌اند، ولی رسم و آیین ایرانی از جمله برگزار کردن جشن نوروز به ویژه در تاشکند و فرغانه را حفظ کرده‌اند.
ایکنا ـ تفاوت‌ها و تشابهات آیین‌های نوروز در ایران را در قیاس با کشورهای آسیای مرکزی در چه می‌بینید؟
نوروز ایران متفاوت با کشورهای آسیای مرکزی است و بیشتر در منازل جشن گرفته می‌شود، اما در آسیای مرکزی به تبعیت از تاجیک‌ها در بیرون از منزل جشن گرفته می‌شود و ممکن است از شهری به شهری دیگر تفاوت‌هایی هم داشته باشد، اما مردم عمدتاً از خانه بیرون می‌روند و در میادین و پارک‌ها در کنار هم روزهای نوروز را سپری می‌کنند و شهرداری‌ها و گروه‌های موسیقی فعالند.
گروه موسیقی «آراز» ایران در جشن نوروز قزاقستان
نکته جالب توجه در قزاقستان این است که قزاق‌ها ماه‌های میلادی را به قزاقی نامگذاری کرده‌اند و ماه مارس را، که نوروز در آن قرار گرفته، ماه «نوروز» نامگذاری کرده‌اند و چند روز قبل از نوروز دانشگاه‌ها و سایر مراکز برنامه‌هایی را اجرا می‌کنند و هریک از دانشگاه‌ها یک روز را جشن می‌گیرند و دور هم جمع می‌شوند و انواع تنقلات را در کنار هم تناول می‌کنند و «تمبور»(دُمبرا)، ساز مشهور قزاق‌ها، را می‌نوازند و به مشاعره می‌پردازند.
ایکنا ـ چگونه می‌توان از صحت آیین‌های نوروزی در کشورهای مختلف اطمینان یافت و در این باره چه منابعی را پیشنهاد می‌‌کنید؟
دکتر صفر عبدالله، از فرهنگیان شناخته‌شده تاجیک، کتابی را به زبان روسی با عنوان «نوروز؛ هدیه ایران به جهان» تألیف و منتشر کرده که در آن ثابت کرده نوروز آیینی ایرانی است که به دیگر اقوامی که در کنار ایرانیان زندگی کرده‌اند منتقل شده است. این کتاب منبع مهمی برای نوروزشناسی است.
ایکنا ـ از هفت‌سین بگویید. آیا در کشورهای آسیای مرکزی هفت‌سین نوروزی دیده می‌شود؟
در فرهنگ کشورهای آسیای مرکزی، به جز تاجیکستان، هفت‌سین وجود ندارد و تنها سفره‌ای را برای مهمان پهن و غذاهای سنتی‌شان را پیشکش مهمان می‌کنند. «نوروز کوژه» غذایی نوروزی در قزاقستان و نوعی آش و سوپ است که از هفت ماده از جمله گوشت، شیر، گندم یا جو یا ذرت یا برنج پخته می‌شود. با استناد به گفته دکتر صفر عبدالله، کوژه همان خوجه یا خواجه فارسی است که بزرگ یا شاه معنی می‌شود و نوروز کوژه به معنای غذای شاهانه نوروز است و سابقه آن به پس از فروپاشی شوروی بازمی‌گردد.
ایکنا ـ با توجه به اینکه سه سال رایزن فرهنگی ایران در قزاقستان بودید، از زیبایی‌های نوروز و آیین‌های آن در این کشور بگویید.
قزاقستان کشوری پهناور و از نظر وسعت نهمین کشور جهان است. مردم در ایام نوروز به جشن و سرور می‌پردازند و در جنوب این کشور به دلیل داشتن هوای معتدل در این ایام، بهار فرامی‌رسد و مردم اعتدال بهاری را تجربه می‌کنند، اما از نیمه قزاقستان که به سمت شمال بروید کاملاً هوا سرد است و در اردیبهشت بهار فرامی‌رسد. لذا نوروز در شمال قزاقستان در طبیعت مشاهده نمی‌شود. مردم در ایام نوروز را بیرون از خانه جشن می‌گیرند و لباس نو می‌پوشند و مسابقات کُشتی، طناب‌کشی، اسب‌سواری و خروس‌پرانی(جنگ خروس‌ها) برگزار می‌کنند و موسیقی می‌نوازند و خواننده‌ها می‌خوانند.
ایکنا ـ دولت قزاقستان چه اهمیت و جایگاهی را برای نوروز قائل است؟
دولت قزاقستان در گذشته سه روز را به عنوان تعطیلات نوروز در نظر گرفته بود؛ اما اخیراً این روزها به 10 روز افزایش یافته است و هر روز نام خاصی دارد و نماد یک چیز است. 14 مارس «روز سلام»، 15 مارس «روز طبیعت»، 16 مارس «روز یادبود نیاکان و فضل»، 17 مارس «روز تاریخ»، 18 مارس «روز کارهای خوب»، 19 مارس «روز ورزش و مهارت‌ها»، 20 مارس «روز خرد و دانش»، 21 مارس «روز آشپزی ملی»، 22 مارس «روز بزرگ ملت» و 23 مارس «روز احترام».
ایکنا ـ شما ایرانیان قزاقستان را افرادی با اصالت و از کسانی دانستید که نوروز را باشکوه برگزار می‌کنند. در این باره توضیح دهید.
قزاقستان در تقسیمات کشوری شامل 14 استان و سه شهر مستقل به نامهای چیمکنت، آلماتی و آستانه است. گرچه چیمکِنت در استان ترکستان واقع شده اما مستقل است و در این شهر ایرانیان زیادی زندگی می‌کنند. همچنین شهر «مرکه» در استان «ژامبیل» نیز ایرانی‌نشین است و دولت شوروی آنها را قبل از جنگ جهانی دوم از مرزهای شمالی ایران به این منطقه کوچ داد، زیرا حاضر به دریافت گذرنامه شوروی نشدند. آنان، که حدود 6 هزار نفر بودند، عمدتاً در مرکه مستقر شدند، اما سرگذشت ایرانیان شهر چیمکنت از این قرار است که پس از جنگ دوم جهانی، که فرقه دموکرات در آذربایجان ایران تشکیل و سپس منحل شد، به شوروی انتقال داده شدند و هر چند پشیمان گشتند و درخواست بازگشت کردند، اما دولت شوروی اجازه نداد و همه آنان را به زندان انداخت و پس از 10 تا 15 سال محکومیت به جنوب قزاقستان تبعید شدند و اکنون نیز فرزندان آنها در آنجا زندگی می‌کنند.
مسعود شیخ زین‌الدین در جشن نوروز قزاق‌ها
نسل دوم، سوم و چهارم ایرانی‌ها هم‌اکنون در جنوب قزاقستان مستقرند و فرهنگ ایرانی خود را حفظ کرده‌اند. دولت قزاقستان «مجمع خلق» را تأسیس کرده که تمام اقوام در آن نماینده و مرکز فرهنگی دارند و مرکز فرهنگی ایرانیان در چیمکنت واقع است و این منطقه هر ساله شاهد جشن‌های باشکوه نوروز با حضور ایرانیان و سایر اقوامی است که نوروز را پاس می‌دارند.
ایکنا ـ در مدت فعالیتتان به عنوان رایزن فرهنگی ایران در قزاقستان چگونه جشن نوروز را برپا می‌کردید و با برگزارکنندگان آن تعامل داشتید؟
من سه نوروز در خدمت ایرانیان عزیز بودم و با آوردن گروه موسیقی ایرانی و برپایی نمایشگاه صنایع دستی در جمع ایرانیان حاضر می‌شدم؛ خاطره‌ای که فراموش‌ناشدنی است و ایرانی‌ها هم از آن استقبال می‌کردند. رایزنی فرهنگی ایران در این مدت جشن نوروز را برگزار و با گروه‌های فرهنگی و دانشگاه‌ها همکاری می‌کرد و گروه‌های موسیقی اعزام‌شده از ایران در آلماتی، چیمکنت و آستانه به اجرای برنامه می‌پرداختند.
ایکنا ـ همانطور که می‌دانید «دیپلماسی نوروز» یکی از ابزارهای مهم برای برقراری روابط با کشورهای دارای حوزه تمدنی مشترک است. به نظر شما چگونه جمهوری اسلامی ایران می‌تواند در این باره قدرتمندانه ظاهر شود و برنامه‌هایی را اجرا کند؟
استفاده از ظرفیت فرهنگی نوروز برای پیشبرد روابط با کشورهای حوزه نوروز بسیار مهم است؛ ما علاوه بر نوروز، اشتراکات زیادی برای ارتباط با کشورهای آسیای مرکزی داریم؛ اما اینکه چگونه بتوانیم از این اشتراکات استفاده کنیم که تبدیل به فرصت شود، بسیار مهم‌تر است. من در سال 97 موفق شدم که گروهی را از قزاقستان به ایران اعزام کنم تا در جشن‌های نوروز شرکت کنند. چنین اقداماتی سبب خواهد شد که روابط فرهنگی آسان‌تر شود و می‌توان در روابط اقتصادی نیز از این ارتباط بهره برد و مناسبات را به خوبی مدیریت کرد.
گفتوگو: زهرا نوکانی
انتهای پیام
