روایت‌های موافق و مخالف از ورود اسرا به کربلا در اربعین/ چرا شهید مطهری منکر این اتفاق است؟

 

بیستم صفر، که چهل روز بعد از شهادت امام حسین(ع) است، در تاریخ به «اربعین» مشهور شده و اربعین کلمه‌ای عربی است که در متون دینی بسیار به آن توجه شده و از قداست خاصی برخوردار است. آیت‌الله جوادی آملی می‌گوید که در رقم اربعین خصوصیتی وجود دارد که در سایر ارقام نیست، زیرا غالب انبیاء در چهل سالگی به رسالت رسیدند و مدت مناجات حضرت موسی(ع) در کوه طور نیز چهل شب بود. همچنین فرموده است که برخی بزرگان گفته‌اند در نماز شب چهل مؤمن را دعا کنید و نیز اشاره شده که آسمان و زمین برای امام حسین(ع) چهل روز گریستند.

 

در روایات نیز بسیار به عدد چهل توجه شده و در برخی از آنها به بزرگداشت اربعین امام حسین(ع) اشاره شده و در این روز زیارت امام حسین(ع) مستحب است. حدیثی از امام حسن عسکری(ع) وجود دارد که فرمود زیارت اربعین یکی از نشانه‌های مؤمن است. در متن زیارت اربعین، که شیخ طوسی آن را به نقل از امام صادق(ع) گفته است، جملات بسیار ارزنده‌ای به‌خصوص درباره قیام سید الشهدا(ع) آمده، از جمله هدف قیام امام حسین(ع) همان هدف پیامبر اکرم(ص) ذکر شده و آمده است که امام حسین(ع) جان خود را فدا کرد تا بندگان را از جهالت و گمراهی نجات دهد. حضرت آیت‌الله جوادی آملی هم می‌گوید که همه کارهای امام حسین(ع) برای آن بود که هدف رسول گرامی اسلام عملی شود که همانا آگاه کردن مردم به تکالیف و سپس عمل کردن به آن بود.

 

دو حادثه مهم در روز اربعین اتفاق افتاد که یکی بازگشت اسرای کربلا از شام به کربلاست و دیگری این است که در چهلمین روز شهادت امام حسین(ع) یکی از صحابه بزرگوار پیامبر اسلام(ص) یعنی جابر بن عبدالله انصاری به قصد زیارت امام حسین(ع) از مدینه عازم کربلا شد و در این روز به کربلا رسید، اما اشاره‌ای نشده است که آیا با اسرای کربلا دیدار کرد یا خیر؟ جابر بن عبدالله از صحابه‌ای بود که سن نسبتاً بالایی داشت. شیخ مفید، از علمای بزرگ شیعه می‌نویسد که در بیستم صفر جابر وارد کربلا شد تا به زیارت قبر امام حسین(ع) برود و اولین کسی بود که امام حسین(ع) را در این روز زیارت کرد. همچنین شیخ طوسی ضمن اشاره به بازگشت اهل بیت(ع) در بیستم صفر از شام به مدینه، تقریباً همان جمله شیخ مفید را بیان کرده است.

مرحوم محمدابراهیم آیتی در کتاب «بررسی تاریخ عاشورا» می‌نویسد که ظاهر عبارت شیخ طوسی این است که جابر بن عبدالله انصاری از مدینه به سمت کربلا حرکت کرد و تصمیم وی این بود که در اربعین به کربلا برسد نه اینکه به صورت تصادفی در روز اربعین به مقصد رسیده باشد. چگونگی زیارت جابر در برخی از منابع به صورت مفصل نقل شده و گزارش اول آن از عماد‌الدین طبری شیعی است. وی متوفی 524 هجری است که زیارت جابر بن عبدالله را به صورت مستند نقل کرد، اما در این گزارش سخنی از ملاقات جابر با اهل بیت(ع) در میان نیست. وی می‌گوید که جابر به همراه عطیه عوفی به سمت فرات رفت و غسل کرد و ذکرگویان به سمت قبر امام حسین(ع) رفت و به محض رسیدن به قبر، به عطیه گفت که دست من را بگیر و روی قبر بگذار. این نشان می‌دهد که جابر بن عبدالله انصاری در این زمان نابینا یا کم‌بینا بود. گفته شده است که وی چنان گریه کرد که از هوش رفت و این نقل در کتاب «مقتل الحسین» خوارزمی از علمای اهل سنت نیز آمده و روایت دیگری از سید بن طاوس هست که به حضور جابر در بیستم صفر در کربلا اشاره کرده اما در این روایت نیز سخنی از دیدار جابر با اهل بیت(ع) نیست.

 

نکته دیگر این است که روز مراجعت اسرا به کربلا چه زمانی بود و آیا اساساً اسرا ابتدا به کربلا آمدند و سپس به مدینه یا مستقیماً از شام به مدینه رفتند؟ دو قول عمده وجود دارد که هرکدام شواهدی دارند و به نظر می‌رسد که نمی‌توان در این‌باره اظهارنظر قطعی کرد. اولین کسی‌که از ورود اسرا به کربلا سخن گفت، یکی از علمای شافعی است که کتاب وی به مقتل اسفراینی مشهور است و در آن تصریح کرده که اسرای کربلا در بیستم ماه صفر به کربلا رسیدند، اما این کتاب اعتبار چندانی ندارد و کسانی‌که به آن اشاره کرده‌اند ضعف آن را متذکر شده‌اند. از جمله مرحوم قاضی طباطبایی گفته که مطالبش ارزش و اعتبار ندارد و ضعیف و غیرقابل اعتماد است. 

 

از مقتل اسفراینی که بگذریم، اولین کسی که از بازگشت اسیران کربلا در بیستم صفر سخن گفت، ابوریحان بیرونی بود. وی می‌گوید که در بیستم صفر، سر امام حسین(ع) به جسم ایشان ملحق و در این روز زیارت اربعین وارد شد و اربعین آن چهل اسیر کربلا هستند که از شام به کربلا آمدند. دومین کسی که در این‌باره نوشته محمد بن نمای حلی است که از ملاقات آنها با جابر و عده‌ای از بنی هاشم نیز سخن گفته است. در این روایت اشاره‌ای نیست که این اتفاق در روز اربعین رخ داده. همچنین سید بن طاووس در کتاب «لهوف» می‌نویسد که وقتی اسرای کربلا از شام بازگشتند، به راهنمای کاروان گفتند که ما را از کربلا ببر و در آنجا جابر بن عبدالله انصاری و عده‌ای از بنی‌هاشم را دیدند که برای زیارت امام حسین(ع) آمده بودند و همزمان مشغول عزاداری برای اباعبدالله الحسین(ع) شدند. در این روایت از بازگشت اسرای کربلا از شام به کربلا سخن گفته شده اما نگفته است که این اتفاق در روز اربعین رخ داد. 

غیاث‌الدین خواندمیر در کتاب «حبیب السیر» می‌‌گوید که یزید اسرای کربلا را به همراه نعمان بن بشیر راهی کرد و آنها در بیستم صفر سر امام حسین(ع) و سایر شهدای کربلا را به ابدان آنها منضم ساختند. این روایت هم دلالت بر این دارد که این اتفاق در اربعین افتاد. در ادوار اخیر یکی از کسانی‌که مفصل در این مورد صحبت کرده آیت‌الله قاضی طباطبایی است که در کتابی با عنوان «تحقیق درباره اول اربعین امام حسین(ع)» می‌فرماید که اولین دیدار اسرا از کربلا در بیستم ماه صفر اتفاق افتاد. همچنین شیخ بهایی می‌گوید که نوزدهم ماه صفر روز اربعین است و در این روز اهل بیت(ع) از شام به کربلا رسیدند. در این منابع اشاره شده که امام سجاد(ع) سر امام حسین(ع) را به کربلا آوردند و به بدن شریف ایشان منضم کردند. اینها مؤید این است که اهل بیت از شام به کربلا آمدند اما اینکه این اتفاق در روز اربعین رخ داد یا خیر جای اختلاف دارد.

روایت‌های مخالف بازگشت اسرا به کربلا

روایات دیگری صرفاً درباره بازگشت سر امام حسین(ع) به کربلا سخن گفته‌اند، اما اشاره نشده که از سوی امام سجاد(ع) انجام شد، همانند روایتی که از سید مرتضی نقل شده و ابن شهرآشوب هم به این روایت استناد کرده است. سید بن طاووس ضمن اشاره به بازگرداندن اسیران به مدینه، می‌گوید که سر امام حسین(ع) در کربلا به جسد شریف آن حضرت ملحق شد. قولی هم از علامه مجلسی وجود دارد که می‌فرماید سر امام حسین(ع) به دست امام سجاد(ع) به جسد ایشان ملحق شد.

در مقابل این قول، کسانی هم منکر ورود اسرای کربلا از شام به کربلا هستند یا در این‌باره سکوت کرده‌اند. یکی از این اقوال از سوی طبری در تاریخ مشهور خود نقل شده است که یزید بن معاویه به نعمان بن بشیر گفت که اسرای کربلا را تجهیز کن و آنها را حرکت بده و نعمان هم آنها را حرکت داد تا اینکه به مدینه وارد شدند اما گفته نشده که اسرا به کربلا وارد شدند. ابن اعثم کوفی در «الفتوح» نیز آورده که یزید دستور داد که آنها را به سمت مدینه حرکت دهند.

شیخ مفید نیز می‌گوید که در بیستم ماه صفر اسرای کربلا از شام به مدینه بازگشتند. برخی گفته‌اند اگر اهل بیت(ع) در بین راه به کربلا رفته بودند، قطعاً شیخ مفید آن را بیان می‌کرد. همچنین کفعمی در کتاب «مصباح» گفته که در بیستم صفر اسرا از شام به مدینه رسیدند. علامه حلی نیز می‌گوید که اربعین روزی است که اهل بیت از شام به مدینه بازگشتند. البته علامه مجلسی ورود اسرا به کربلا و حتی ورود آنها به مدینه را در آن سال بعید دانسته است و استدلال‌های خود را دارد.

 

شهید مطهری و برخی بزرگان نیز آمدن اسرا به کربلا در روز اربعین را انکار کرده‌اند، مثلاً شهید مطهری می‌فرمایند که آمدن اسرا به کربلا غیر از کتاب «لهوف»، که نویسنده در کتاب‌های دیگرش آن را انکار کرده، در کتاب دیگری نیامده است. ورود اسرای کربلا از شام به کربلا می‌تواند به عنوان یک احتمال مطرح باشد و این قول مؤیداتی هم دارد؛ با توجه به اینکه گفته شده که سر امام حسین(ع) و سایر شهدا به دست امام سجاد(ع) به کربلا بازگردانده شد، اما نمی‌توان به طور قطع گفت که این اتفاق در روز اربعین رخ داد و هرگونه جزم‌اندیشی اشتباه و نیز مخالف داده‌های تاریخی و اقوال بزرگان شیعه است.