قاری غنواتی نباشیم؛ انتقال معانی را در اولویت قرار دهیم + صوت

مسعود نوری، مدرس و قاری ممتاز کشورمان در گفت‌وگو با ایکنا درباره نقش‌آفرینی قاریان و تأثیر آن‌ها بر مستمعان در هنگام تلاوت گفت: لازم است تا درباره تفاوتی که در فرهنگ تلاوت در ایران با فرهنگ تلاوت در مصر وجود دارد، نکته‌ای را بگویم. قاری مصری حداقل 40 دقیقه تلاوت می‌کند که این کف زمان تلاوت یک قاری مصری است، چنانکه در تلاوت بعضی از اساتید مصری چون مصطفی اسماعیل یا عبدالعزیز حصان و ... بعضاً تلاوتی با مدت زمان حدود سه ساعت و نیم را نیز شنیدیم.

وی ادامه داد: اما جالب است که مستمعان با علاقه گوش می‌دهند و اثر معنوی لازم را دریافت می‌کنند، اما در ایران، مدت‌ها بود که تلاوت‌ها به امر ویترینی در مراسم رسمی و محافل تبدیل شده بود و هنگامی که محفل انس با قرآن برگزار می‌شد، کلی از زمان را مجری می‌گرفت و صحبت می‌کرد، همچنین در محافل قرآنی، مسابقات و پرسش‌های قرآنی مطرح می‌شد و گروه‌های تواشیح به اجرای قطعه یا قطعاتی می‌پرداختند و در این میان نیز زمانی حدود 10 دقیقه‌ای برای تلاوت قاری در نظر گرفته می‌شد.

محافل قرآنی صِرف تلاوت قاریان برگزار شود

نوری بیان کرد: این حالت موجب می‌شد که مستمع نسبت به تلاوت قرآن به یک حالت ویترینی نگاه کند و آن تأثیر لازم را نگیرد. همان طور که می‌دانید قرآن می‌فرماید: «وَ إِذا قُرِئَ الْقُرْآنُ فَاسْتَمِعُوا لَهُ وَ أَنْصِتُوا لَعَلَّکُمْ تُرْحَمُونَ» یعنی اگر قرآن تلاوت می‌شود، شما باید در فضایی آرام، با دقت گوش کنید، بلکه زمینه‌های رحمت الهی فراهم شود و شما مستمع مورد رحمت الهی واقع شوید.

این مدرس قرآن افزود: چه زمانی چنین شرایطی فراهم می‌شود؟ هنگامی که در محافل قرآنی، فقط قاری تلاوت کند و مجری در حد یک معرفی خیلی ساده از قاری، که در مصر هم همین گونه است و قاری را در حدود یک دقیقه به صورت انگیزه‌بخش برای مستمع معرفی می‌کند، اقدام کند.

نوری تصریح کرد: این هنگام است که به دلیل عدم وجود برنامه‌های جانبی، قاری با اجرای تلاوتی ناب، می‌تواند اثر خود را در مخاطب بگذارد به عبارت بهتر در چنین محفلی، برنامه‌‌های مزاحمی وجود ندارد.

آنگونه که باید و شاید به منویات مقام معظم رهبری پرداخته نمی‌شود

وی با اشاره به اینکه متأسفانه آنگونه که باید و شاید به منویات مقام معظم رهبری مبنی بر برگزاری کرسی‌های صرف تلاوت قرآن پرداخته نمی‌شود، اظهار کرد: هنوز خیلی با عملیاتی شدن منویات ایشان فاصله داریم.

نوری در پاسخ به این سؤال که قاریان پیش از اجرا باید در چه زمینه‌هایی آمادگی داشته باشند؟ به توصیه‌های هر ساله مقام معظم رهبری در محفل قرآنی طلیعه ماه رمضان اشاره کرد و گفت: ایشان بر لزوم آمادگی قاریان و مرور آیات پیش از اجرا تأکید داشتند. اما به صورت کلی اگر بخواهیم طبقه‌بندی را ارائه دهیم، باید بگوییم قاری در دو فضا آمادگی‌های لازم را پیش از تلاوت کسب کند تا بتواند اجرای خوبی را ارائه کند.

وی ادامه داد: این آمادگی‌ها سخت‌افزاری و نرم‌افزاری است. در بخش آمادگی‌های سخت‌افزاری باید اشاره کرد که قاری پیش از اجرا، استراحت خوبی کرده باشد و بدنش در حالت استرس و خستگی نباشد، غذایی سبک و سالم خورده باشد، چراکه بر روی حنجره‌اش اثرگذار است. قاری روزی که می‌خواهد تلاوت کند، یا یکی و دو روز قبلش، باید سعی کند تا کمتر حرف بزند، اما تمرین‌های سبک را داشته باشد. تمرین‌های سبک پیش از اجرا برای گرم نگاه داشتن صدا خوب است.

ضرورت آمادگی سخت‌افزاری و نرم‌افزاری قاریان پیش از اجرا

این مدرس قرآن تصریح کرد: از جهت آمادگی‌های نرم‌افزاری می‌توان به دو بُعد نگاه کرد، یکی آمادگی‌‌های ذهنی و دیگری آمادگی‌های روحی است. قاری باید از جهت ذهنی، ذهن منظم و آرامی داشته باشد، این موارد به میزان استراحت، شیوه زندگی قاری، حتی میزان مطالعه و تمرکز قاری و اینکه ذهنی پرامید و مملو از نشاط و آرامش داشته باشد، باز می‌گردد، چرا که همه اینها می‌تواند به مستمع منتقل شود.

وی تأکید کرد: بنابر این هر چه قاری بتواند از جهت ذهنی و سخت‌افزاری خودش را آماده‌تر کند، می‌تواند تلاوت مثمرثمرتری را ارائه کند. همچنین معتقدم هر چه قاری به مراقبت‌های اخلاقی‌، رفتاری و روحی، توجه بیشتری داشته باشد این قطعاً در تلاوت‌هایش منعکس می‌شود.

نوری به ضرب‌المثل سخنی که از دل برآید، لاجرم بر دل نشیند، اشاره کرد و افزود: زمانی قاری می‌تواند به این نقطه برسد که بتواند آن مراقبت‌های ویژه را در طول زندگی داشته باشد. مراقبت از گوش، چشم، زبان و رفتار می‌تواند در آمادگی روحی قاری خیلی مؤثر باشد. بنابر این طهارت‌های روحی واقعاً برای قاری لازم است. هر چقدر این قاری قرآن به این سمت پیش رود، می‌تواند تلاوت‌های اثرگذارتری داشته باشد. یکی از دلایل جاودانگی قاریان نسل طلایی مصر، همین مراقبت‌های اخلاقی است.

نوری اظهار کرد: یک قاری هنگامی که معنای آیات را قبل از تلاوت مرور می‌کند از جهت ذهنی متوجه فضای علمی و پیام آیه می‌شود و دقیقاً از جهت لحنی، الحان و ملودی‌ها را می‌تواند بر اساس معانی آیات قرار دهد. آن حس، شوق و ذوق معنوی که لازم است قاری پیش از تلاوت کسب کند از این طریق در او ایجاد خواهد شد تا بتواند در مستمع تأثیرگذار باشد.

وی با تأکید بر اینکه موارد ذکر شده درباره قاریان کاملاً حرفه‌ای است، گفت: مراد افرادی است که مراحل تقلید و ترکیب را در تلاوت پشت سر گذاشته‌اند و در حال حاضر با یک ذهن باز و سرمایه بسیار بالا در الحان و اندوخته‌های لحنی‌شان و تسلط کافی بر روی تمام آیتم‌های تلاوت از تجوید گرفته تا صوت و لحن، وقف و ابتدا و آکسان‌ها، نبرها و شناخت معانی آیات و اجرا با القای معانی به تسلط کافی رسیده باشد.

نوری بیان کرد: قطعاً برای یک اجرای خوب، معلوم است که قاری باید خیلی پیشتر موارد مختلفی چون مرحله تقلید را سپری کرده باشد و مرحله ترکیب یعنی ترکیب سبک اساتید مختلفی را که از آنها تقلید کرده است، گذرانده باشد تا به تلاوتی که مورد پسند خودش هست و منطبق بر ویژگی‌های صوتی و روحی خودش است، برسد.

ضرورت استفاده از تحریرهای مناسب

این قاری قرآن درباره زمینه اجرای صوت و لحن اصولی قاری و استفاده از تحریرهای مناسب که موجب ارتقای کیفیت تلحین می‌شود، افزود: به هر حال پرورش مناسب صوت، استفاده صحیح و شناخت درست از اندام‌های صوتی، مهم است. اندام‌هایی که در تولید صوت مؤثر هستند مثل پرده دیافراگم است همچنین بعضی از نقاط بدن در خروجی صدا مؤثر است. بنابر این لازم است تا قاری با  این اندام‌های صوتی آشنا شود.

وی با اشاره به اینکه قاری نیازمند حضور در کلاس‌های صداسازی است، تأکید کرد: عدم آشنایی حرفه‌ای با این بخش موجب می‌‌شود که قاری به صدای خودش، لطماتی غیر قابل جبران وارد کند.

نوری با تأکید بر ضروت تمارین مناسب برای پرورش این بخش از صدای خودش افزود: همچنین در بخش لحن هم یک قاری برای رسیدن به درجات بالا، باید از تقلید شروع کند و حتما باید قاری مرحله تقلید را از چند قاری مشهور مصری که ستون‌های تلاوت محسوب می‌شوند، بگذراند.

قاریان حائز رتبه‌ای بدون گذراندن مرحله تقلید!

این قاری کشورمان ادامه داد: انتقادی که به بعضی از قراء عزیزمان دارم، این است که حتی ممکن است در مسابقات کشوری، عنوان خوبی را کسب کنند، اما متأسفانه به جهت اینکه بعضی از این دوستان تقلید نکردند و مرحله تقلید را به خوبی نگذارنده‌، تلاوت‌هایشان سطحی و به دور از آن استانداردهای مصری است یا درجات متوسطی از آن استانداردها را دارد.

این مدرس قرآن افزود: معتقدم این امر می‌تواند در آینده تلاوت قاری اثرگذار باشد به طوری که آن کیفیت لازم تلاوت را پیدا نکند و بعد از مرحله تقلید حتما قاری باید به مبانی لحن و ملودی‌سازی و آشنایی با مقامات اصلی و مرکب و فرعی مطرح در تلاوت قرآن، آشنا شود و به صورت حرفه‌ای سولفژ کردن این مقامات را یاد بگیرد و بتواند تقلید مناسبی را انجام دهد و از آنها بتواند الگوبرداری خوبی کند و در تلاوتش از این مقامات اصلی و فرعی و مرکب به درستی استفاده کند.

وی گفت: سطح دیگری از آمادگی که قاری باید در این بخش کسب کند، آشنایی کامل با معانی آیات و حتی تفاسیر و شأن نزول آیات است، بطوری که بتواند قاری با فضای معنوی آیات آشنا شود و در بحث لحن و بیانی بتواند بهترین کیفیت را در تلاوت خودش استفاده کند به این معنا که واقعاً خواص عاطفی آیات را خوب بشناسند و بداند روی چه کلماتی مانورهای لحنی را انجام دهد و به جهت صوتی باید روی چه کلماتی، چه کارهایی انجام دهد تا حق معنای آن کلمات ادا شود. تمام اینها به دلیل اینست که قاری بتواند به سطحی از تلاوت برسد که معنا را خوب القا کند.

تحریر، مهمترین ویژگی‌های صوتی یک قاریست

نوری به ضرورت استفاده صحیح از تحریرهای مناسب اشاره کرد و افزود: تحریر، مهمترین ویژگی‌های صوتی یک قاریست و قاری باید به آن مسلط باشد. انواع و اقسام تحریرها وجود دارد که البته آنها می‌توانند به کتاب‌های مربوط به صوت و لحن مراجعه کنند، کتاب‌هایی چون استاد شاه‌میوه که در آن کتاب، انواع و اقسام تحریرها توضیح داده شده است، دوستان آنها را به دقت مطالعه کنند.

تسلط قاری به انواع تحریرها

وی با تأکید بر اینکه قاری باید بتواند به انواع تحریرها مسلط باشد، اضافه کرد: البته نکته‌ مهم در تلاوت یک قاری این است که هر قاری باید بتواند تشخیص دهد کدام تحریرها بر ساختار و شاکله صوتی‌اش منطبق است، چراکه بعضی از تحریرها را برخی از قاریان بهتر می‌زنند، به طوری که همان تحریر را شاید یک قاری دیگر نتواند راحت بزند. باید قاری به مرور زمان و طی تمارینی که دارد به این مرحله تشخیصی برسد که کدام تحریرها بر صدای آن منطبق است و از آنها بیشتر استفاده کند.

نوری بیان کرد: نکته دوم در استفاده از تحریر این است که تحریرهایی را استفاده کند که جاذبه تلاوت او را بیشتر کند و اثر بیشتری را بر مستمع بگذارد و اصطلاحاً از تحریر‌های شاخص(یعنی تحریرهای که به ساختار اصلی ملودی برمی‌گردد و آن ملودی را ارتقا می‌دهد) بیشتر استفاده کنند تا اثر بیشتری بر مستمع بگذارد.

وی ادامه داد: اینکه چطوری یک قاری مجهز به تحریرهای خوب شود، مجموعه‌ای روش دارد که قطعاً در همان بخش صداسازی در کلاس‌ها گفته می‌شود اما نکته‌ای که وجود دارد این است که در مرحله تقلید، تحریرهایی که یک قاری از قراء مصری تقلید می‌کند باید خوب آن را درک کند و به این برسد که مدل ارتعاشات صدا در این مدل تحریر چگونه است و در ابتدا از سرعت آرام و کُند شروع و آن تحریر را اجرا کند و آرام آرام این دور را تندتر کند تا به دور متعادل و نرمال آن برسد. این یکی از تمرین‌های مهم برای تقلید تحریر است.

یکی از تکنیک‌های زیباسازی صوت استفاده از ولوم صدا است

نوری درباره بهره‌مندی از خفض صوت یا کاهش صدا در زیباسازی قطعات اظهار کرد: یکی از فنون زیباسازی صوت، استفاده از ولوم صدا و تغییرات ولومی صدا به معنی شدت یا حجم و قدرت صدا است، یعنی قاری بتواند ولوم صدا را در کل خواندن تغییر دهد. تغییرات ولومی باعث می‌شود، صدا زیباتر شود و تأثیرات بیشتری روی مستمع بگذارد. حال این ولوم می‌تواند کاهش صدا(خفض صوت) باشد یا افزایش شدت صدا باشد این تغییرات را اصطلاحاً نوانس می‌گویند.

این قاری قرآن افزود: استفاده از نوانس‌های صوتی در بسیاری از انواع خواند‌ن‌ها مهم است. بنابر این رعایت این موارد در زیباخوانی و زیباسازی صوتی تکنیک مهمی است و استفاده از این تکنیک‌ها بسیار مهم است.

وی در پاسخ به این سؤال که قاری در چه مواردی باید از این تکنیک استفاده کند؟ و اینکه آیا فقط باید صرفاً به بحث زیباسازی صوتی توجه شود یا مهم است که هدفمند و حکیمانه از این تکنیک استفاده شود؟ گفت: از نوانس‌های صوتی باید هدفمند استفاده شود. با توجه به معانی آیات و ظرفیت‌ کلماتی که در آیات وجود دارد باید بتوانیم از ظرفیت‌های معنوی آیات استفاده کنیم و شدت ولوم صدا را در کلمات مختلف بالا و پایین کنیم و با این بالا و پایین کردن صدا به القای بهتر منظور و معنای آن کلمه و آن آیه بپردازیم.

قاریان فعلی مصر از اسلوب صحیح تلاوت فاصله گرفته‌اند

این مدرس قرآن در مورد میزان رعایت و بهره‌گیری‌های لحنی قاریان اضافه کرد: این بخش مهمی است. می‌توان گفت هر چه از قراء نسل طلایی مصر فاصله گرفتیم و به زمان‌های جدیدتر و زمان حال رسیدیم، متأسفانه در این بخش قراء ضعیف‌تر شده‌اند و از اسلوب صحیح تلاوت فاصله گرفته‌اند.

نوری افزود: قاری هنگامی که آهنگ را فدای معنای آیات کنند، تلاوتی می‌شود مثل تلاوت استاد عبدالفتاح شعشاعی و سایر قراء دوران طلایی مصر که براساس معنی آیات، ملودی را تغییر می‌دادند و این تغییر را ایجاد کرده‌‌اند و شاید همین باعث می‌شود که اثر بیشتری بر مستمع گذاشته شود.

وی ادامه داد: هرچه به زمان حاضر قراء مصر نزدیک می‌شویم، شاهد هستیم که از این موضوع فاصله گرفته‌ شده و حال آنکه برخی از قراء قدیمی‌تر، خیلی بیشتر به این موضوع تأکید داشته‌اند و آهنگ را فدای معنا می‌کردند. قرائی مثل مصطفی اسماعیل در این زمینه متعادل‌تر عمل کرده است، یعنی هم به بحث نغمات توجه داشته‌اند و هم به بحث القای معانی توجه ویژه داشته‌اند.

نوری بیان کرد: بنابر این هرچه از قراء نسل دوم و سوم دور شده‌ایم و به نسل چهارم و فعلی قاریان رسیدیم، شاهد هستیم که معانی آیات، فدای ملودی و آهنگ شده است و در برخی موارد مشاهده می‌کنیم که قاری مصری اصلاً هیچ توجهی به معنا ندارد و فقط می‌خواهد آهنگ خودش را بخواند که این مطلوب نیست.

این مدرس قرآن با تأکید بر اینکه اصل و مبنا در تلاوت، القای معانی است نه اجرای ملودی، تصریح کرد: یکی از دلایل اصلیش این است که قاری در زمینه القای معانی ضعیف است. این خیلی مهم است چون بحث القای معانی کار سخت و هنرمندانه است. این کاریست که نیازمند دانش بالا و سابقه آشنایی عمیق با تلاوت‌های قراء مصری و تقلید خوب است تا قاری بتواند در این زمینه موفق باشد.

«قراء غنواتی»؛ قرا‌ئی که آیات را فدای آهنگ می‌کنند

وی بیان کرد: در مصر به این قرا‌ء که آیات را فدای آهنگ می‌کنند «قراء غنواتی» می‌گویند، قرائی که شأن آیات را رعایت نمی‌کنند و دنبال آهنگ و ملودی هستند و از اسلوب صحیح تلاوت فاصله گرفته‌اند. نیاز هست یک فرهنگسازی در این زمینه صورت گیرد که البته فکر می‌کنم اخیرا توجه مسئولان قرآنی کشورمان و شورای عالی قرآن به این موضوع بیشتر شده و اهمیت دادن به این موضوع پررنگ‌تر شده است.

نوری اضافه کرد: در مسابقات هم به آیتم‌های القای معانی، توجه بیشتری شده است و قاریانی که در این زمینه توجه کمتری داشته باشند، معمولاً رتبه‌های خوبی کسب نمی‌کنند. این جای تشکر دارد و این حرکت باید ادامه پیدا کند.

جلسات قرآن؛ حلقه واسط بین دل‌های قاریان، مستمعان و خود قرآن

این مدرس قرآن درباره نقش جلسات قرآن در کیفیت تلاوت و تلاوتگران چیست؟ اظهار کرد: مسلماً جلسات قرآن نقش بسیار پررنگی در ارتقای تلاوت قاریان دارد. اصلاً آن شور و هیجان و آن شوقی که مستمع برای شنیدن تلاوت آیات الهی به وجود می‌آورد، می‌تواند یک قاری قرآن را به ذوق بیاورد، همانطور که گفته‌اند «مستمع صاحب سخن را بر سر ذوق می‌آورد» تا تلاوت‌های خوب و ماندگار با اثرگذاری عمیق از خودش ارائه دهد.

وی تأکید کرد: یکی از دلایل ورود قاری به مرحله ابداع، نوآوری و خلاقیت در تلاوت، همین تشویق و ذوق مستمعان است. بنابر این جلسات قرآن موجب همدلی میان مستمعان می‌شود. به نظرم جلسات قرآن حلقه واسط بین دل‌های قاریان قرآن و مستمعان و خود قرآن هستند و زمینه‌ای را ایجاد می‌کند تا این اتصال معنوی ایجاد شود و تأثیرات عمیق هم بر قاری و مستمع بگذارد.

قاری قرآن به خودش تعلق ندارد

نوری در رابطه با مسئولیت اجتماعی قاریان ادامه داد: قراء به جهت اینکه مبلغ کلام وحی هستند و خواه و ناخواه به عنوان الگو در جامعه مطرح هستند، آنها مسئولیتشان از سایر آحاد افراد عادی جامعه بالاتر است.

وی تصریح کرد: هنگامی که مردم اخلاق و رفتار قاری را می‌بینند، ناخودآگاه در ذهنشان شروع به مقایسه کردن با ارزش‌ها و آرمان‌هایی که از قرآن فهمیدند و درک کردند، می‌کنند و اینکه چه میزان اخلاق، رفتار و منش، گفتار و شیوه تعاملات اجتماعی‌‌اش با اصول و ارزش‌ها و آرمان‌های قرآنی منطبق است.

این مدرس قرآن در پایان گفت: قاری قرآن واقعاً باید بداند شخصیتی است که فقط برای خودش نیست و نباید فقط به مسائل فردی و شخصی‌اش توجه کند بلکه باید همواره احساس کند که برای اطرافیان و جامعه الگو است و باید در تمام رفتارهای خودش، دقت خاص چاشنی زندگی‌اش کند.