"Nəfsi-ləvvamə" İnsanların daxili məzəmmət edicisidir
İnsanın daxilində bir qüvvə vardır ki, onu pis işlərdən çəkindirir və ya pis bir iş görərsə, onu günahlandırır və ya mühakimə edir. İslami kitab və mətnlərdə bu hiss və batini qüvvəyə nəfsi-ləvvamə deyilir.
Nəfsi-ləvvamə nəfsi tənbeh etmək deməkdir. Bu xüsusda Məhəmməd Təqi Misbah Yəzdi demişdir ki, bu, insanın etdiyi səhvlərdən peşman olduğu və özünü günahlandırdığı bir ruh halıdır. Bəziləri də deyirlər ki, nəfsi-ləvvamə eyni vicdandır ki, insanı günah etdikdən sonra qınayıb, vicdan əzabına düçar edir. Bu termin “Qayəmət” surəsinin 2-ci ayəsində işlədilir: “And olsun məzəmmət edən nəfsə".
Nəfsi-ləvvamə Nəfsi-əmmarə və nəfsi-mütməinnənin əksinədir. Nəfsi-əmmarə elə bir ruh halıdır ki, insan öz ağlının əmrinə qulaq asmır və günaha üz tutur. Nəfsi-mütməinnə təkrar etmə, ağıla diqqət yetirmək və ona əməl etmək nəticəsində vərdiş halına gəlir. İnsan bunu etməklə aramlıq və xatircəmlik tapır.
Müsəlman alimləri və təfsirçilərinin fikrincə, insanın nəfsi-ləvvamə nəfsi-əmmarə və nəfsi-mütməinnə kimi müxtəlif halları vardır. Bu, insan ruhunun və ya şəxsiyyətinin birliyi ilə ziddiyyət təşkil etmir. Onlar inanırlar ki, bir insanın birdən çox mənliyi və ya şəxsiyyəti və ya mənliyi yoxdur. Bu terminlər mənliyin müxtəlif hallarını və səviyyələrini göstərir.
Məhəmməd Təqi Misbah Yəzdi yazırdı ki, nəfs bəzən pis əməlləri əmr edir ki, ona nəfsi-əmmarə deyirlər. Bəzən səhvlərinə görə özünü günahlandırır ki, o da nəfsi-ləvvamə adlanır. Deyilənə görə insanın iki “Mən”i və ya “Özü” yoxdur; Əksinə, müxtəlif mərtəbələrə sahib olan bir özə malikdir. Bəzən ağıla qulaq asmadığı üçün aşağı səviyyədə olur. Bu onun nəfsi-əmmarəsidir. Daha yüksək səviyyədə daha ayıqdır və pis bir iş görsə, özünü mühakimə edər ki, buna nəfsi-ləvvamə deyilir.
Təfsir kitablarında Nəfsi-ləvvamənin müxtəlif təfsirləri irəli sürülmüşdür: Məsələn, nəfsi-ləvvamənin mənası, günahlara və ya yaxşı işlərdə süstlüyə görə özünü günahlandıran möminin ruhudur. Əllamə Təbatəbai bu fikri qəbul edib.
Başqa bir baxış da budur ki, nəfsi-əmmarə Qiyamət günü yaxşı və ya pis iş görən bütün insanların ruhudur. Çünki bu gündə fasiqlər təqvaya əməl etmədiklərinə görə, yaxşılar isə daha çox ibadət etmədiklərinə görə özlərini qınayarlar. Bu fikir Abdullah bin Abbasa nisbət verilir.
* Mürtəza Mütəhhəri (1919-1979) İslam elmlərinin müxtəlif sahələrində məhsuldar yazıçı olub. İslam nəzərindən tarix, fiqh, fəlsəfə və geniş ictimai məsələlər onun əqli fəaliyyətinin bir hissəsidir. Onun əsərləri "Əsərlər toplusu" adı ilə 28 cilddə nəşr edilmişdir.
* Məhəmməd Təqi Misbah Yəzdi (1935-2021), Quranın tematik təfsiri adlı əsərin müəllifidir. O, İslam fəlsəfəsi və əxlaqı üzrə tədqiqatçı və ustad olub və bu iki sahədə müxtəlif əsərlər yazıb.
