تمایز نظام گفتاری و نوشتاری در پاسخ به شبهه گسستگی آیات سور قرآن
گروه اندیشه: عضو انجمن قرآن‌‌پژوهی حوزه علمیه قم با بیان این‌که مهم‌ترین شبهه بلاشر که دستاویز ادعا درباره گسستگی موضوعی آیات قرآن قرار گرفته، بحث نبود ارتباط موضوعی میان آیات هر سوره است، گفت: تفکیک میان نظام گفتاری و نظام نوشتاری و تلقی متن قرآن به مثابه نظام گفتاری یکی از پاسخ‌های این ادعا است.
حجت‌الاسلام و المسلمین محمد‌جواد اسکندرلو، عضو هیئت‌علمی جامعه‌المصطفی(ص) العالمیه، درباره تناسب میان آیات هر سوره در قرآن، گفت: یکی از مباحث علوم قرآنی تحت عنوان وحدت موضوعی یا تناسب معنوی آیات مطرح شده‌است. با وجود این‌که قرآن یک‌جا نازل نشده و پراکندگی در نزول آیات که به جهت مناسبات گوناگون بوده‌است، طبیعتا چنین اقتضا می‌کند که بین دسته‌ای از آیات با دسته‌ای دیگر رابطه و تناسب وجود نداشته‌باشد و این پراکندگی در نزول باید در چهره مجموع آیات هر سوره به خوبی روشن باشد، این وحدت تناسب موجود در قرآن از وجوه اعجاز آن است.
وحدت موضوع و وحدت سیاق
وی ادامه داد: با دقتی که دانشمندان قرآن‌پژوه در محتوای سراسر هر سوره انجام داده‌اند، به این نتیجه رسیده‌اند که هرسوره هدف یا اهداف خاصی را جستجو می‌کند که با اهداف جامع میان آیات مطابق است. این تطابق امروزه به‌نام وحدت موضوعی میان آیات خوانده می‌شود. در واقع این وحدت موضوعی است که وحدت سیاق سوره را هم تشکیل می‌دهد و بیان‌گر اعجاز محتوایی قرآن است. برای کشف این حقیقت، مفسران متأخر از قبیل مرحوم علامه طباطبائی و هم‌چنین سیدقطب در تفسیر «فی ظلال قرآن» سعی کرد تا به اهداف ویژه سوره دست پیدا کند و تاحدودی هم در نیل به این هدف موفق بود.
شبهات مستشرقان و پاسخ آن‌ها
این متخصّص در مباحث مستشرقان و قرآن با اشاره به شبهات مستشرقان گفت: برخی از مستشرقان در این زمینه القای شبهه کردند؛ یعنی قائل به گسستگی مفهومی و معنایی آیات هرسوره به لحاظ موضوعات پراکنده شدند. یکی از این مستشرقان، نویسنده مقاله قرآن در دایرة‌المعارف بریتانیا است که پیامبر عظیم‌الشأن اسلام را استاد بیان و اسلوب عربی ندانسته و نحوه ترتب آیات بر یک‌دیگر در هرسوره را شاهد مدعای خود گرفته‌است.
وی با اشاره رژی بلاشر فرانسوی به عنوان مستشرقی که در این زمینه بیشترین شبهه را مطرح کرده‌است، اظهار کرد: او شبهه درهم بودن و عدم ارتباط موضوعی بین آیات و هر سوره را مطرح کرده و قرآن را به این لحاظ نصّی خشک و بی‌جلا دانسته و قصه‌های قرآن را تکراری و پراکنده معرفی کرده‌است. وی برای مدعای خود اصطلاحات خشک و نامفهوم در ترجمه دانشمندان فرانسوی از قرآن را شاهد مدعای خود گرفته‌است.
عضو هیئت مدیره مرکز تحقیقات قرآن‌کریم‌المهدی در ادامه گفت: در نقد مدعیات این خاورشناسان، به خصوص بلاشر، می‌توانیم بگوییم که تنوع مطالب، به کارگیری فنون و قواعد و صناعات ادبی مثل تشبیه، استعاره، کنایات، ایجاز، آهنگین بودن و سجع جمله‌بندی‌های قرآن به قدری شگفت‌انگیز است که در کتاب دیگری مشاهده نشده‌است. زمخشری، از مفسرین معروف اهل سنت که در ادبیات عرب بسیار چیره‌دست است، در باب ایجاز و پرمحتوایی سوره کوثر، رساله جامعی نوشته و اعجاز ادبی این سوره را اثبات کرده‌است. مرحوم آیت‌الله معرفت در جلد پنجم «التمهید فی علوم القرآن» با استناد به کتاب زمخشری، مهم‌ترین قسمت‌های آن را در کتاب خود آورده‌است.
وی با اشاره به اصطلاحات خشک و نامفهوم مترجمان فرانسوی قرآن تصریح کرد: شایان ذکر است که مترجمان در برگرداندن واژه‌های عربی به دلیل عدم اطلاع کامل از بار معنایی و علمی آن‌ها، کاملا ناموفق بوده‌اند و لذا این اشکال که ترجمه‌های فرانسوی قرآن خشک و نارسا است، ناشی از ناآگاهی خود مترجمان غربی قرآن است و در مورد اشکالات و ابهام‌های موجود در ترجمه‌ها باید گفت این مسائل هیچ ارتباطی به زبان مبدأ یعنی قرآن کریم ندارد.
وی افزود: درباره اشکال در تکرار قصه‌ها و عبارات قرآنی باید توجه داشته‌باشیم که قرآن کتاب تاریخی و قصه‌نگاری نیست و بنابراین ویژگی‌هایی از قبیل واقع‌نگاری، دقت‌گزینی در تاریخ، ابزار بودن تاریخ برای تعلیم معارف که همه این‌ها در قرآن لحاظ شده‌است، پاسخ این شبهه را می‌دهد. علاوه بر این تکرار مطلب اگر به‌خاطر تنوع مخاطبان یا تأکید بر مطلبی خاص باشد، به هیچ وجه مخلّ فصاحت در بیان نیست، چنانچه که این مطلب در کتاب‌های فصاحت و بلاغت و معانی بیان به خوبی تشریح شده‌است.
این عضو هیئت مدیره انجمن قرآن‌‌پژوهی حوزه علمیه قم در خصوص مهم‌ترین شبهه بلاشر که شاخص مستشرقان درباره گسستگی موضوعی میان آیات قرار گرفته است، گفت: بحث عدم ارتباط موضوعی میان آیات هر سوره مهم‌ترین شبهه مستشرقان است که در جواب باید گفت، اولا باید بین نظام گفتاری و نظام نوشتاری قرآن تفکیک وتمایز جدی قائل بشویم و بدانیم که قرآن از قبیل نظام گفتاری است. نظام نوشتاری به این معناست که فرضا دانشجو یا محققی قصد نوشتن مطلبی را دارد و در ابتدا موضوع را باب‌بندی می‌کند و در هر بابی مطلبی خاصی می‌آورد و نکته‌ها را در فصل بعدی نمی‌آورد و هر فصل هم مترتب بر فصل قبلی است.
وی افزود: قرآن نظام نوشتاری نبوده که از اول به همین شکل از سوی خداوند نازل شود و ما هم توقع داشته‌باشیم که در آن تکرار نباشد یا وحدت موضوعی در آن به‌صورت مصرح و مبرز باشد. قرآن از جنس نظام گفتاری است که در برهه‌های مختلف زمان در طول بیست و سه سال بر اساس نیازها، شرایط و مقتضیات متفاوت نازل شده‌است. بنابراین صحیح نیست از چنین کتابی توقع ویژگی‌های نظام نوشتاری را داشته‌باشیم. این خلطی است که مستشرقان میان نظام نوشتاری و گفتاری کرده‌اند. جواب دومی که به مدعای بلاشر می‌توان داد این است که به‌رغم ادعای نادرست او، هم‌بستگی عمیق میان آیات هر سوره وجود دارد، به شرط آن‌که مفسر قرآن در کشف حلقه مفقوده میان آیات که رابط اصلی آن‌ها است، موفق بشود.
حلقه مفقوده در فهم تناسب آیات
حجت‌الاسلام اسکندرلو افزود: ما وقتی آیات هر سوره را می‌بینیم، به حسب ظاهر چند آیه مربوط به نماز، روزه، جهاد، امربه معروف و نهی از منکر، منافقان و... می‌یابیم که معمولا در اکثر سوره‌های قرآن این مفاهیم وجود دارد. این پراکندگی در واژه‌ها، اصطلاحات و مفاهیم موهم شبهه گسستگی آیات هر سوره شده‌است. با دقت معلوم می‌شود که همین واژه‌ها در ساختار معرفتی اسلام کاملا به‌هم پیوسته‌اند، چون یک انسان با ایمان و اعتقاد به خدا، جهان‌بینی واقع‌بینانه خود را انتخاب کرده و با انجام مناسک الهی اعلام تبعیت از قانون تکامل ارسالی او را اعلام کرده‌است و برای بیداری دیگران امر به معروف و نهی از منکر می‌کند، با کارشکنان و منافقان و مخالفان راه هدایت جهاد می‌کند و ترس از جهنم، دوزخ و رغبت بر بهشت و نعمت‌های بهشتی بر انگیزه چنین فردی می‌افزاید.
وی با تلقی مفهوم ایمان به عنوان مفهوم کلیدی در فهم تناسب آیات قرآن، گفت: این تفسیر ترسیم جامعی از واژه ایمان ارائه می‌دهد که می‌تواند کلید کشف راز هم‌بستگی آیات باشد. در این زمینه توصیه بنده مطالعه دقیق کتاب عبدالکریم بیآزارشیرازی تحت عنوان «میثاق در قرآن» است که این کتاب را در حال گذراندن دوره دکتری در کانادا در پاسخ به پراکندگی آیات سوره‌های قرآن نوشت.
وی در خاتمه با اشاره به کتاب بیآزارشیرازی خاطرنشان کرد: او با تأکید بر میثاقی که خداوند در عالم ذر از انسان گرفته‌است، می‌گوید تحقق آن میثاق توحیدی در این دنیایی که انسان مسئول و مکلف آفریده شده، این است که همه این مسائل عقیدتی، اخلاقی، دنیوی و اخروی را انجام بدهد و در صورتی که این اعمال را در رابطه با خدا انجام دهد و رضایت الهی را کسب کند، مصداق مؤمن حقیقی می‌شود. بنابراین گاهی حلقه مفقوده میان آیات هر سوره با کلمه ایمان مشخص می‌شود و گاهی هم با کلمات میثاق، خدا، انسان یا سعادت. اگر به این واژه‌های حقیقی دقت کنیم، ارتباط حقیقی میان آیات هر سوره کشف می‌شود.
