گزارش مرکز پژوهش‌های مجلس از زمینه‌ها و موانع روابط ایران و عربستان
گروه سیاسی: مرکز پژوهش‌های مجلس، زمینه‌ها و موانع روابط ایران و عربستان را در دوره کنونی مورد بررسی قرار داده است.
به گزارش خبرگزاری بین‌المللی قرآن (ایکنا) به نقل از روابط عمومی مرکز پژوهش‌های مجلس شورای اسلامی، دفتر مطالعات سیاسی این مرکز اعلام کرد: روابط جمهوری اسلامی ایران و عربستان سعودی در پرتو سیاست خارجی اعتدالی و همچنین مسائل و رقابت های مهم موجود بین دو کشور از موضوعات اساسی سیاست خارجی ایران محسوب می شود. این مسئله که در شرایط جدید منطقه ای و در چارچوب سیاست خارجی اعتدالی تا چه اندازه می توان به بهبود روابط ایران و عربستان سعودی امیدوار بود و چه راهبردهایی را می توان در این خصوص مورد توجه قرار داد موضوع گزارش حاضر را تشکیل می‌دهد. در این راستا سعی شده است ضمن اشاره به شرایط کنونی روابط تهران – ریاض ، مؤلفه‌های اختلاف و رقابت بین دو کشور، تبیین و سپس فرصت‌ها و ظرفیت‌های همکاری در دوره جدید بررسی شوند. در پایان نیز راهبردهای کلان تنظیم روابط با عربستان سعودی و همچنین راهبردهای پارلمانی مورد توجه قرار گرفته‌اند.
جمهوری اسلامی ایران و عربستان سعودی دو بازیگر محوری در خاورمیانه هستند که نوع رویکردهای آنها در عرصه منطقه‌ای و کیفیت روابطشان با یکدیگر نه تنها تأثیر مهمی بر منافع دو کشور دارد، بلکه بر شرایط و روندها و ثبات و امنیت منطقه‌ای خاورمیانه نیز تأثیرگذار است. در واقع هرگاه این دو کشور بتوانند روابط و همکاری‌های خود را گسترش دهند و دیدگاه‌ها و سیاست‌هایشان در سطح منطقه را به هم نزدیک کنند، علاوه بر تأمین بهتر منافع و امنیت ملی خود خواهند توانست ثبات و همکاری‌های منطقه‌ای در خاورمیانه را نیز افزایش دهند. اما در شرایطی که روابط دو کشور طی سال‌های اخیر سرد شده و رقابت‌ها و بعضاً تنش‌های میان آنها در سطوح دو جانبه و منطقه‌ای افزایش یافته، شاهد آنیم که تهدیدات و هزینه‌های معطوف به دو کشور نیز افزایش یافته و به همین نسبت تنش‌ها و بی‌ثباتی‌های منطقه‌ای نیز گسترش پیدا کرده است. تأثیرپذیری معادلات منطقه از روابط ایران و عربستان موضوعی است که از جایگاه مهم استراتژیک، محوریت مذهبی دو کشور در میان اهل تسنن و تشیع، توانمندی‌های اقتصادی و نظامی و نفوذ تهران و ریاض در سطح منطقه ناشی می‌شود.
به طور کلی جمهوری اسلامی ایران و عربستان سعودی در دهه‌های گذشته دوره‌های متفاوتی از روابط را سپری کرده‌اند و به خصوص در چند سال گذشته استیلای گونه‌ای از جنگ سرد، ویژگی بارز روابط بین تهران و ریاض بوده است. در چنین شرایطی انتخاب حجت‌الاسلام حسن روحانی به ریاست جمهوری اسلامی ایران از سوی مردم و حمایت مقام معظم رهبری و اغلب جریان‌های سیاسی کشور از وی در کنار اتخاذ رویکرد اعتدال محور در سیاست خارجی باعث طرح این پرسش شده است که آیا به قدرت رسیدن رئیس جمهوری، جدید در ایران می تواند تغییری در روابط دو کشور ایجاد کرده و باعث کاهش رقابت‌ها و تنش‌ها در روابط آنها شود؟ به طور کلی تا چه اندازه می‌توان نسبت به بروز تغییرات مثبت در روابط تهران و ریاض در دوره جدید امیدوار بود؟ پاسخ صحیح و واقع‌بینانه به این پرسش که با بررسی ابعاد و واقعیت‌های مختلف روابط دو کشور و نگاه رهبران دو طرف و همچنین شرایط و روندهای منطقه‌ای امکان‌پذیر است، می‌تواند راه را برای اتخاذ سیاست‌های مناسب‌تر برای تأمین آرمان‌ها و منافع ملی و منطقه‌ای جمهوری اسلامی ایران هموار و از وارد شدن هزینه‌های بسیار بر سیاست خارجی کشور جلوگیری کند. در این راستا طی این گزارش ضمن اشاره به گذشته روابط و رقابت‌های جمهوری اسلامی ایران و عربستان سعودی تلاش خواهد شد تا حوزه‌های رقابت و اختلاف دو کشور بررسی و سپس بسترها و فرصت‌های همکاری و تعامل ایران و عربستان در پرتو سیاست خارجی اعتدالی دولت یازدهم تبیین شوند. در پایان نیز برخی ملاحظات راهبردی برای جمهوری اسلامی ایران ارائه خواهند شد.
این گزارش در ادامه ملاحظات راهبردی جمهوری اسلامی ایران در رابطه با عربستان را تشریح کرده و آورده است:
ملاحظات راهبردی کلان ایران در خصوص عربستان سعودی
نخستین ملاحظه راهبردی در خصوص تنظیم روابط با عربستان سعودی را می‌توان ترسیم اهداف مرحله‌ای و حرکت‌های گام به گام و تدریجی برشمرد. بدین مفهوم که شرایط کنونی روابط اجازه دسترسی به اهداف بالایی مانند همکاری راهبردی و تفاهم کامل را نمی‌دهد و در نتیجه بهبود روابط باید به صورت مرحله‌ای و تدریجی مورد نظر قرار گیرد. بر این اساس در مرحله نخست، هدف‌گذاری از مرحله خصومت و تنش به سوی تنش‌زدایی و رقابت غیرخصمانه می‌تواند مورد توجه قرار گیرد.
دومین اصل در ملاحظات راهبردی اتخاذ راهبرد حرکت متقابل و متناسب است، بدین مفهوم که در هر اقدام مثبت در قبال ریاض، ایران باید منتظر دریافت پاسخ مثبت متناسب از سوی طرف مقابل باشد، تا از این طریق منافع ملی و پرستیژ ملی در تنظیم روابط به صورت معقول حفظ شود.
سومین نکته قابل ذکر آن است که نقطه آغاز هرگونه بهبود روابط با عربستان سعودی در سطح دوجانبه نهفته است و با احترام متقابل به ثبات، امنیت، مشروعیت و جایگاه داخلی و ملی و ارزش‌های مذهبی و هویتی نظام سیاسی مقابل شروع می‌شود. در چنین شرایطی است که انتظار کاهش تخاصم و تنش موجود و گسترش تعاملات و همکاری‌ها قابل تصور خواهد بود. در این راستا پایان دادن به تبعات منفی رسانه‌ای و تبلیغاتی و همچنین موضوع‌گیری‌های خصمانه سیاسی از سوی عربستان مقدمه‌ای ضروری است.
مسئله مهم دیگر شناسایی و تاکید بر منافع مشترک در دو سطح دوجانبه و منطقه‌ای است که بخش‌هایی از آن مورد اشاره قرار گرفتند و حرکت در راستای عملیاتی ساختن منافع مشترک نیازمند اقدامات سیاسی، رسانه‌ای و دیپلماتیک به صورت متقابل است.
پذیرش برخی از رقابت‌ها و اختلاف نظرها در سطح منطقه و تلاش برای قاعده‌مندی رقابت‌ها به عنوان موضوع مهم دیگری است که باید در وهله نخست مورد توجه تهران و ریاض قرار گیرد تا در مراحل دیگر توسعه روابط به آنها پرداخته شود. زیرا در مراحل اولیه حرکت به سوی بهبود روابط امکان حل و فصل تمامی اختلافات و رقابت‌ها وجود ندارد، اما می‌توان تلاش کرد تا آثار منفی رقابت‌ها کاهش یابند.
نکته مهم دیگر آن است که در سطح منطقه‌ای، دو کشور باید به تدریج به سمت راه حل‌های میانی و طراحی بازی برد – برد حرکت کنند و به جای تاکید بر حداکثر امتیازات و دستاوردها به دستاوردهای نسبی قائل شوند، زیرا در برخی موارد برد کامل یک طرف به معنای باخت کامل طرف مقابل است و در نتیجه همکاری را منتفی می سازد. البته این سیاست باید به نحوی طراحی شود که متضمن کوتاه آمدن از اصول اساسی و بنیادین سیاست خارجی کشورمان در منطقه نباشد.
ملاحظات راهبردی پارلمانی
وحدت‌گرایی و انسجام بخشی: موضوع مهم در خصوص دیپلماسی پارلمانی ایران در قبال عربستان سعودی حفظ وحدت و انسجام بین نهادها و دستگاه های داخلی در خصوص نحوه تعامل با ریاض است. بدین مفهوم که مجلس باید تلاش کند ضمن گسترش تعاملات و همفکری با دولت در قالب های مطالعاتی – کارشناسی و سیاسی به اهداف و راهبردهای مشترکی در خصوص چگونگی تنظیم روابط با عربستان سعودی دست یابد تا رویکرد واحد و منسجمی در این خصوص در پیش گرفته شود.
گفتمان سازی : مشارکت مجلس شورای اسلامی در ایجاد گفتمان نوین در سیاست خارجی به صورت کلان و در خصوص عربستان سعودی به صورت خاص و بهره گیری از ظرفیت های دیپلماسی رسمی و عمومی مجلس در این خصوص می تواند به دولت برای بهبود فضای روابط با عربستان کمک کند. بر این اساس لازم است که مجلس به خطوط کلی و حساسیت های موجود در گفتمان سازی در مورد عربستان واقف باشد و در عرصه دیپلماسی به صورت دقیق و حرفه ای رفتار کند.
موازنه سازی و توزیع نقش: به رغم توجه به اهداف و راهبردهای کلان در خصوص عربستان سعودی، مجلس شورای اسلامی در هماهنگی با دولت می تواند به نوعی موازنه سازی و توزیع نقش در خصوص رابطه با ریاض دست بزند، به این معنا که در موارد سلبی که تشخیص دولت ناظر بر مطرح نکردن برخی نکات منفی و بازدارنده در روابط با عربستان است، مجلس می تواند این نقش را بر عهده بگیرد و نکات و هشدارهای خاص را به دولت سعودی منتقل کند.
ساختارسازی و بسترسازی : باتوجه به جایگاه مردمی مجلس شورای اسلامی و ارتباط آن با بخش های مدنی و غیردولتی، این نهاد می تواند به نحو موثری از ساختارهای خود و بخش های غیردولتی برای گسترش تعامل با دولت و جامعه سعودی استفاده و راه را برای دیپلماسی رسمی دولت به نحوی هموارتر کند.
