نگاهی به ترجمه‌های فارسی قرآن در دهه‌های اخیر
گروه ادب: پس از پیروزی انقلاب توجه به قرآن و علوم قرآنی شتاب بیشتری گرفته و همه روزه شاهد شکوفایی استعدادهای گوناگونی در ابعاد مختلف فعالیت‌های قرآنی هستیم که بر همین اساس نگاهی بر ترجمه‌های منتشر شده از قرآن کریم داریم.
پس از پیروزی انقلاب توجه به قرآن و علوم قرآنی شتاب بیشتری گرفته و همه روزه شاهد شکوفایی استعدادهای گوناگونی در ابعاد مختلف فعالیت‌های قرآنی هستیم. بخشی از این استعدادهای قرآنی در رشته ترجمه قرآن کریم به زبان‌های گوناگون به ویژه زبان فارسی تمرکز یافته و در طول سال‌های گذشته ترجمه‌های متعددی از مترجمان و انتشار ترجمه‌های قدیم را شاهد بوده‌ایم و تعدادی از آنها نیز در حال ترجمه با سبک‌های متفاوت هستند.
به نظر می‌رسد این مترجمان به دنبال این هستند تا ترجمه‌ای به روز و مطابق با نیازهای مخاطبان را ارائه کنند تا راهی برای ترویج این کتاب آسمانی و مقدس باشد و این کتاب انسان‌ساز و زندگی‌بخش بیش از پیش از زندگی فردی و اجتماعی‌مان ساری و جاری باشد؛ چرا که جریان قرآن در زندگی، معنویت را در جامعه پررنگ‌تر می‌کند.
آنچه در ادامه آمده، نقد و یا بررسی ترجمه‌های قرآن نیست، بلکه آشنایی مختصری با ترجمه‌های مترجمان از دهه 70 تاکنون را ارائه می‌کند.
عبدالمحمد آیتی
مرحوم عبدالمحمد آیتی، یکی از مترجمان و ادبای برجسته ایران و عضو فرهنگستان زبان و ادبیات فارسی بود. ترجمه او از قرآن کریم در سال 1367 به چاپ رسید و با استقبال خوانندگان و توجه ویژه منتقدان عرصه ترجمه مواجه شد. به اعتقاد یکی از ترجمه‌پژوهان معاصر، این اثر ارزش ادبی فراوان دارد و از جمله آثار ماندنی و جاوید به شمار می‌رود. وی سلامت و استحکام جمله‌بندی، پرهیز از سره‌نویسی فارسی، اجتناب از عربی‌گرایی افراطی و دوری از هر گونه حشو و زوائد را از ویژگی‌های این ترجمه می‌داند.
البته همین ترجمه‌پژوه، اشکالات خرد و کلانی را نیز بر این ترجمه گرفته است. این ترجمه از نظر گزینش، معادل‌هایی زیبا برای کلمات موجود در قرآن دارد. به دلیل اهمیت و ارزش ترجمه آیتی، مقالات متعددی در نقد آن به رشته تحریر درآمده است و این ترجمه را از جهت ساختار نحوی و صرفی عبارات، واژه‌گزینی، عدول از قرائت مشهور و میزان دخالت عنصر تفسیر بررسی کرده‌اند.
این ترجمه یکی از دقیق‌ترین و شیواترین ترجمه‌های معاصر است، ملکیان، مهدوی‌راد، خرمشاهی و خانی در مؤخره ترجمه، آن را از حیث صحت و امانت و به کار‌گیری معادل‌های مصطلح در فارسی امروزین و در عین حال روانی، شیوایی و سادگی بهترین ترجمه در میان ترجمه‌های منتشر شده در پنجاه سال اخیر می‌داند.
ابوالقاسم امامی
ابوالقاسم امامی از اساتید دانشکده الهیات دانشگاه تهران دارای ترجمه‌ای است از قرآن مجید که در سال 1370 منتشر شده. در این اثر مترجم سعی کرده با استفاده از توانایی‌های زبان فارسی دری و ترجمه‌های کهن فارسی ترجمه‌ای استوار ارائه دهد که از جهت بلاغت و شیوایی، همخوان و هماهنگ با قرآن باشد. یکی دیگر از نکات مثبت ترجمه این است که برای بسیاری از کلمات قرآنی که عین عربی آنها در ترجمه‌های دیگر ذکر شده معادل‌یابی است.
معادل‌یابی کلمات قرآن بر پایه فارسی روان، نشان دادن توانایی زبان فارسی در ارائه پیام الهی، ارائه هنر زیباشناختی لفظی و معنوی زبان فارسی و درآمیختن اسلوب ادب و شیوه هنر را می‌توان از جمله ویژگی‌های این ترجمه دانست.
سیدجلالالدین مجتبوی
استاد سیدجلالالدین مجتبوی که چندین سال ریاست دانشکده ادبیات و علوم انسانی دانشگاه تهران را برعهده داشت، آثار متنوعی در زمینه ترجمه از زبان انگلیسی و عربی تألیف کرده است. یکی از ارزشمندترین آثار ماندگار استاد، ترجمه و توضیح قرآن حکیم است که توسط حسین استادولی ویرایش شده و در سال 1372 به چاپ رسیده است.
این ترجمه یکی از دقیق‌ترین و صحیح‌ترین ترجمه‌های معاصر است. مترجم تأکید بسیاری بر رعایت دقت و همگامی ترجمه با متن داشته است. روش مترجم مطابقت دقیق ترجمه با متن آیات بوده که اضافات و توضیحات تفسیری را برای درک و فهم معانی آیات همراه ترجمه آورده است.
احمد کاویان‌پور
احمد کاویان‌پور، پس از آنکه در سال 1357 از خدمت ارتش بازنشسته شد، به تحقیق و پژوهش روی آورد و از جمله قرآن را به زبان آذری و فارسی ترجمه کرد. ترجمه وی در سال 1372 از سوی انتشارات اقبال منتشر شد.
این اثر که ترجمه‌ای ادبی و شیوا همراه با توضیحات و زیرنویس است، با استفاده از تفسیر ابوالفتوح رازی و کشف‌الحقایق به نگارش درآمده است. در تقریظی که آیت‌الله وحیدی بر این اثر نگاشته، آن را ترجمه‌ای دقیق نامیده که در آن سعی شده است هیچ چیز ولو یک حرف در ترجمه از متن قرآن زیاد و کم نشود.
روان و ساده بودن و دقت در واژه‌گزینی از ویژگی‌های این ترجمه به شمار می‌رود و از سوی دیگر ترجمه توضیحات و اضافات زیادی دارد که شامل نکات تفسیری، شرح آیات و واژگان می‌شود و بیشتر آنها داخل پرانتز قرار گرفته و بخشی نیز در زیرنویس ارائه شده است.
ترجمه کاظم پورجوادی
کاظم پورجوادی از مترجمان و قرآن‌پژوهان معاصر است. ترجمه وی از قرآن سلیس و روان است که بر اساس قواعد نحوی زبان فارسی و به تعبیری از انتخاب برابر نهاده‌های فارسی و حداقل کلمات و واژه‌های دخیل نگارش یافته.
بهاء‌الدین خرمشاهی که ویراستار این ترجمه است، آن را چنین معرفی می‌کند: «این ترجمه یکی از روان‌ترین و خوش‌خوان‌ترین ترجمه‌های عصر جدید است. اما همواره میزان دقت علمی و مطابقتش با نص مقدس قرآن، به اندازه روانی و خوشخوانی‌اش نیست.»
این اثر با روش معادل ترجمه شده و دارای توضیحات مختصری در داخل پرانتز است. بر ترجمه پورجوادی انتقاداتی مانند عدم دقت در ترجمه آیات اعتقادی، عدم دقت در معادل‌گزینی، ایجاز مخل، رعایت نشدن همسانی در ترجمه و ابهام در ترجمه ذکر شده است.
ترجمه محمدمهدی فولادوند
محمدمهدی فولادوند، فرزند مرحوم محمد‌حسین بختیاری است. فولادوند در چندین انجمن علمی چون انجمن فلسفه ایران و علوم انسانی یونسکو و انجمن شعرای فرانسه و نویسندگان فرانسه‌زبان عضویت دارد. از وی نزدیک به 30 جلد کتاب به فارسی و فرانسه منتشر شده است. مهمترین اثر وی، ترجمه قرآن کریم به فارسی است که در سال 1373 با ویرایش محمدرضا انصاری و سیدمهدی برهانی چاپ و نشر یافته است.
این اثر، ترجمه‌ای است به فارسی امروزی، ساده و بدون سبک و فاقد گرایش‌های خاص و افراطی؛ یعنی نه فارسی‌گرایی مفرط دارد و نه عربی‌گرایی؛ نحو عبارات، پیچیده نیست و بسیار مفهومی است. مهمترین ویژگی این اثر، دقت بی‌نظیر مترجم در مطابقت آن با متن مقدس قرآن کریم است و دارای توضیحاتی است که در داخل دو قلاب قرار گرفته است.
اکبر یزدان‌پناه
ترجمه اکبر یزدان‌پناه از قرآن کریم به انضمام ترجمه انگلیسی و با عنوان «القرآن‌الکریم عربی فارسی انگلیسی» عرضه شده است. این اثر ترجمه‌ای محتوایی معادل بوده و به سبکی ساده و روان نگارش یافته است. معادل‌گزینی مترجم مطابق با نثر معیار است و سعی او در آن بود که حتی‌الامکان ترجمه‌ای شیوا و ادبی از آیات الهی ارائه دهد که اما توفیق چندانی در این زمینه نیافت. مترجم توضیحات اندک تفسیری را متمایز از متن و با پرانتز ارائه داده است.
ترجمه موسوی‌گرمارودی
ترجمه سیدعلی موسوی‌گرمارودی از قرآن کریم در سال 1383 منتشر شد. مؤلف این اثر، برای نگارش آن، که یکی از دقیق‌ترین و ادبی‌ترین ترجمه‌های قرآن است، حدود پنچ سال تلاش کرده. خرمشاهی که مقدمه مفصلی بر این ترجمه نوشته است، شیوائی، امانت و زیبائی آن را ستوده است.
در این اثر، مترجم برای برخی از کلمات معادل‌هایی را از کلماتی که در زبان معیار یا در متون کهن به کار رفته، برگزیده است، مانند ترجمه «جبار» به «کام‌شکن». وی در ترجمه واژگان به وجوه و نظائر هر کلمه توجه داشته و برای کلماتی که دارای چند معنا است در هر جا معنای متناسب آورده است. افزون بر این، نکات ویرایشی در متن ترجمه به طور کامل رعایت شده. یکی از امتیازات مهم این اثر، زیر‌نویس‌های سودمند و علمی آن است که در آنها گزینش برخی از واژه‌ها به منابع فارسی قدیم و جدید مستند شده است.
ترجمه تفسیر راهنما
یکی از کارهای ارزنده مرکز فرهنگ و معارف قرآن، تدوین نخستین تفسیر قرآن با روش ترکیبی است. جلد نخست این تفسیر 20 جلدی که با ساماندهی و تکمیل یادداشت‌های قرآنی اندیشمند قرآن‌پژوه، آیت‌الله هاشمی‌رفسنجانی شکل گرفته است، با عنوان «تفسیر راهنما» منتشر شد. این تفسیر در وهله نخست ترجمه آیات را به همراه نداشت، اما پس از انتشار هفت جلد، مرکز بر آن شد که ترجمه‌ای برآن بیفزاید. در سال 1385 ترجمه آیات به طور مستقل چاپ شد.
ترجمه تفسیر راهنما یکی از ترجمه‌های گروهی از قرآن است که با همت گروهی از پژوهشگران مرکز فرهنگ و معارف قرآن به ویژه حجج اسلام صالحی نجف‌آبادی، انصاری‌محلاتی و طالبی به رشته تحریر درآمده است.
مؤلفان این ترجمه تلاش کرده‌اند تا با رعایت نثر معیار، ترجمه‌ای مطابق و معادل ارائه کنند. بنابر آنچه در مؤخره ترجمه آمده است، در این ترجمه به معنای اصلی واژه‌ها توجه ویژه‌ای شده و از ذکر لازم معنی یا مراد تفسیری اجتناب شده است. توضیحات تفسیری بسیار اندک بوده و افزوده‌های تفسیری در قلاب قرار گرفته است تا در مرز میان ترجمه و تفسیر رعایت شود.
واژه‌گزینی از ویژگی‌های این اثر است. مترجمان تلاش کرده‌اند معانی واژه‌ها را آن گونه که هست منعکس کنند و ساختار عبارات نیز به گونه‌ای مورد توجه قرار گیرد که ترجمه از معنای مراد آیه فاصله نگیرد.
آنچه در نهایت باید به آن اشاره کرد این است که براساس گفت‌وگوهای انجام شده با برخی از مترجمان معاصر، همه بر این عقیده بودند که نیاز امروز مخاطبان بر ارائه ترجمه‌ای ساده، روان و امروزی است و حتی‌الامکان باید از توضیحات اضافه در ترجمه پرهیز کرد تا مخاطب در کوتاهترین جملات مفهوم آیات قرآن را دریافت کند.
