چیستی و شرایط صحت عقد جعاله در منابع فقهی

جعاله یکی از عقود اسلامی‌ است و عبارت است از التزام شخصی حقیقی یا سازمانی حقوقی به پرداخت اجرت و پاداش معلوم در مقابل انجام عملی، اعم از این که عامل، معین باشد یا نه. در جعاله، شخص متعهد را جاعل و طرف مقابل را عامل یا پیمانکار و اجرت را جُعل می‌گویند. برای مثال شخصی می‌گوید اگر کسی حیوان یا ماشین را پیدا کرد یا فلان کتاب یا مقاله را تألیف کرد یا این ساختمان را برای من ساخت و...، فلان مقدار به او اجرت می‌دهم؛ به این عمل جعاله گفته می‌شود.



اقسام جعاله

در این‌که جعاله عقد است یا ایقاع، یعنی آیا نیاز به دو توافق دارد یا با ارادۀ جاعل منعقد می‌شود، بین حقوقدانان اختلاف است، ولی در مورد عقد بودن جعاله خاص، کمتر تردید وجود دارد. از نظر کاتوزیان، جعاله (چه خاص و چه عام) عقد است، چرا که هدف جاعل، رسیدن به مقصود است و فرقی نمی‌کند که نیل به آن قبل از قبول یا بعد از قبول عقد باشد.

جعاله به اعتبار چگونگی ایجاب و پیشنهاد آن، بر دو قسم است، قسم اول؛ جعاله خاص است که ایجاب برای شخص معین است و طرف خطاب یک یا چند نفر خاص هستند. مثل این که پدر به فرزند خود بگوید اگر فلان مسأله را حل کنی، هزار تومان به تو خواهم داد. دومین نوع جعاله، جعاله عام نام دارد که در آن هدف جاعل رسیدن به مقصود خود است و برای او فرقی ندارد که توسط چه کسی انجام بگیرد. مثل اینکه بگوید هرکس فلان کار را انجام دهد، این قدر پاداش می‌دهم.



عقد جعاله در نظام بانکی کشور ما

نوعی از تسهیلات بانکی در سیستم بانکی کشور وجود دارد که از آن با عنوان وام جعاله یاد می‌شود. به موجب این وام، جاعل یا کارفرما در مقابل انجام عمل معین، طبق قرارداد ملزم به ادای مبلغ یا اجرت معلوم و مشخص می‌شود. نحوه اجرای عقد جعاله در مواردی که بانک عامل باشد، به این صورت است که بانک ضمن انعقاد قرارداد با متقاضی، انجام کار مشخصی را قبول می‌کند. سپس با توجه به شرایط خاص موضوع قرارداد، بانک برحسب مورد تمام یا قسمتی از عملیات اجرایی کار پذیرفته شده را طبق قرارداد دوم به دیگری (شخص حقیقی یا حقوقی) واگذار و به این ترتیب ایفای تعهد می‌نماید.

این عقد معمولا در بخش‌های صنعت و معدن، کشاورزی، مسکن و ساختمان، بازرگانی و خدمات مورد استفاده قرار می‌گیرد. جعاله‌ای که هم اکنون در نظام بانکی ما معمولا رایج است، جعاله تعمیر مسکن است که طبق آن فردی که می‌خواهد منزلش را تعمیر کند به بانک مراجعه می‌کند تا بانک در مقابل مبلغی که او آن را به صورت اقساطی در آینده به بانک پرداخت می‌کند، منزل او را تعمیر کند. منتهی بانک مستقیم این کار را انجام نمی‌دهد، بلکه مبلغ را به خود فرد می‌دهد تا فرد به وکالت از بانک منزل خود را تعمیر کند و در آینده هزینه‌های مصرفی آن را به صورت اقساطی به بانک بپردازد.

 

شرایط لازم در عقد جعاله

عقد جعاله جزئیات و شرایط زیادی دارد. از جمله اینکه باید مورد مصرف عقد جعاله مشخص باشد و حتما باید خدمتی ارائه شود تا عقد جعاله صحیح باشد. دوم آنکه درصد سود دریافتی در عقد جعاله می‌تواند متغیر و طبق توافق طرفین باشد در کشور ما این درصد ۱۳ ، ۱۴، ۱۵، ۱۶ درصد و  در مواردی بیشتر است. البته حکومت اسلامی می‌تواند برای پیشگیری از هرج و مرج برای آن قانون بگذارد و حدی مشخص کند این حد هر ساله از سوی شورای پول و اعتبار مشخص و اعلام می‌شود. بنابراین به لحاظ شرعی درصد دریافتی ممکن است متعدد باشد ولی به لحاظ قانونی در کشور ما مشخص است که در حال حاضر ۱۴ درصد است.

سومین شرط لازم در جعاله این است که حتما تسهیلات وام جعاله در مورد آن مصرف شود. لذا فرد نمی‌تواند از پولی که در قالب عقد جعاله برای مورد مصرف مشخصی از بانک دریافت کرده است، برای موارد دیگر استفاده کند. به عنوان نمونه وقتی فردی تسهیلاتی را برای تعمیر مسکن در قالب عقد جعاله دریافت می‌کند، نمی‌تواند آن را در جای دیگر مثلا برای هزینه‌های درمانی مصرف کند، چون به لحاظ شرعی اشکال دارد. چراکه که مورد مصرف مشخص است و فرد باید به وکالت از بانک آن تسهیلات را در مورد مشخص شده مصرف کند. البته چون نظارت صحیحی از سوی بانک‌ها صورت نمی گیرد، متاسفانه فاکتورسازی‌های فراوانی اتفاق می‌افتد و فرد فقط با ارائه فاکتور از این تسهیلات در موارد غیر مشخص شده استفاده می‌کند که به لحاظ شرعی اشکال دارد. چون عقد جعاله فقط صوری بوده است.