تعصب اروپامحوری در علوم اجتماعی/ ضرورت مطالعات تجربی در دانش اجتماعی اسلامی

به گزارش خبرگزاری بین‌المللی قرآن (ایکنا) فرید العطاس، استاد جامعه‌شناسی دانشگاه بین‌المللی سنگاپور، شامگاه دیروز، سه‌شنبه 26 آذرماه، در مناظره‌ای که با حجت‌الاسلام و المسلمین حمید پارسانیا با موضوع «علوم اجتماعی و متفکران اسلامی؛ بازسازی یا بدیل‌سازی؟» در تالار شهید مطهری دانشکده علوم اجتماعی دانشگاه تهران داشت به طرح نظریه خود با عنوان جایگزینی علوم اجتماعی پرداخت.

بنا بر این گزارش، فرید العطاس در این نشست کوشید تا با استفاده از توضیحی در باب آشپزی، این نظریه خود را تبیین کند.

سه جنبه مشترک آشپزی و علوم اجتماعی

وی با اشاره به وجود سه بعد و جنبه علمی، زیبایی‌شناختی و کاربردی در آشپزی، گفت: قواعدی علمی در مورد هر یک از مواد و عناصر آشپزی وجود دارد. همچنین جنبه‌های زیبایی‌شناختی نیز در آشپزی دخیل است و ظاهر و مزه غذا در آن اهمیت دارد. ما از لحاظ سلامتی و خواص یک غذا و مفید بودن آن هم به یک غذا توجه می‌کنیم.

العطاس حقیقیت را نیز دارای این هر سه وجه دانست و بیان کرد: حقیقت نیز هم دارای وجه علمی، هم وجه زیبایی‌شناختی و هم دارای وجه کاربردی است و در مورد علوم اجتماعی نیز همین گونه است. ما وقتی که از علوم اجتماعی سخن می‌‌گوئیم از ارزش حقیقی مسائل اجتماعی سخن می‌گوئیم. علوم اجتماعی از زیبایی‌شناسی هم برخوردار است و وقتی نظریه‌ها و نظمی را که جامعه‌شناسان مطرح می‌کنند بررسی می‌کنیم، می‌بینیم که این نظریه‌ها از نظم زیبایی‌شناختی هم پیروی می‌کنند. وجه کاربردی علوم اجتماعی را هم می‌توان در کمکی که به حل مسائل و مشکلات اجتماعی می‌کند، دید.

تعصب اروپامحوری در علوم اجتماعی

این جامه‌شناس در ادامه با اشاره به انتقادش به علوم اجتماعی رایج، گفت: مشکل من با علوم اجتماعی تعصب جدی‌ای است که این علوم بر اساس یک تفکر اروپامحور و غرب‌محور دارد و در نوشته‌های خودم سعی کرده‌ام وجوه تأثیرپذیری علوم اجتماعی از نگاه اروپایی را نشان بدهم و تشریح کنم.

وی با تأکید بر لزوم ایجاد علوم اجتماعی جایگزین، عنوان کرد: نفس اروپامحوری باید ما را به این سمت هدایت که علوم اجتماعی‌ای را ایجاد کنیم که سنت اروپایی مفاهیم و تئوری‌های غربی را کنار بگذارد. آشپز خوب کسی است که از مواد اولیه موجود در جامعه خود استفاده می‌کند و البته نه تنها از این مواد اولیه بلکه از ادویه‌‌جات و مواد اولیه‌ای که از مناطق دیگر می‌آید، مادامی که مفید هستند، استفاده می‌کند.

علوم اجتماعی غربی تنها به مواد اولیه غربی بها می‌دهد

این استاد جامعه‌شناسی دانشگاه بین‌المللی سنگاپور افزود: مشکل علوم اجتماعی در غرب این است که فقط به مواد اولیه خودشان بها می‌دهند و توجه می‌کنند و در مقابل فهمی که من از علوم اجتماعی جایگزین دارم این است که علوم اجتماعی مسلمانان باید بر اساس سنت خود آن ها شکل گرفته باشد، اما در عین حال از سنت دیگران از جمله اروپایی‌ها هم به عنوان منبع مفهوم و نظریات برخوردار باشد.

وی در بخش دیگری از سخنان خود، بیان کرد: هیچ عرصه علمی بدون توجه به سنت‌های خودی و سنت‌های دیگران قابل شکل‌گیری نیست. ما در مواد آشپزی ایرانی گوجه فرنگی را داریم که از اسمش هم پیداست که فرنگی و غیرایرانی است اما الان نمی‌توانیم آشپزی ایرانی را بدون گوجه تصور کنیم و گوجه فرنگی جزئی از تغذیه و آشپزی ما شده است.

مفهوم religion به ظاهر جهانی و در باطن مسیحی است

العطاس با بیان این که در مورد علوم اجتماعی هم باید به همین شکل عمل کرد، اظهار کرد: ما مفاهیمی متعددی داریم که باید به آن ها توجه کنیم و مورد استفاده قرار دهیم اما نه با محوریت اروپا و تعصب اروپامحوری. مفاهیم باید جهانی باشند. برای مثال مفهوم religion یک مفهوم جهانی است اما آن چه در آن نهفته است در واقع مفهوم مسیحی مسیحیت است.

وی در همین باره اظهار کرد: برای مثال وقتی که اروپائیان از منظر مسیحیت به بررسی دین هندی‌ها پرداختند اعمال مذهبی آن‌ها را بر اساس فهم و آئین مسیحی تفسیر کردند و به عنوان نمونه از این جهت که مسیحیت دارای چندین فرقه است تصور کردند که آن چه نیز در هند مشاهده می‌کنند فرقه‌های یک واحد است؛ در حالی که از منظر هندی‌ها این ها دین های متفاوتی هستند ابوریحان بیرونی نیز که بر این نگرش مسیحی تقدم دارد در کتاب «ماللهند» از ادیان هندی سخن گفته است اما اروپائیان یک مدل مسیحی را بر ادیان هندی تحمیل کردند و این یک مدل بارز از اروپامحوری است.

نقد اروپامحوری در علوم اجتماعی با مفاهیم و تئوری‌های جایگزین

این جامعه‌شناس با بیان این که در نقد اروپامحوری در علوم اجتماعی باید جامعه را بر اساس مفاهیم و تئوری‌های جایگزین بفهمیم، عنوان کرد: آشپزی که آشپزی نکند و فقط سخنان تئوریک بگوید آشپز نیست. بعد از چند دهه صحبت کردن در مورد اسلام در علوم اجتماعی، الان زمان کار کردن در زمینه علوم اجتماعی اسلامی است و باید به متون کلاسیکی از ابوریحان، ابن‌خلدون و ... رجوع کنیم و بر اساس آن ها به مطالعات تجربی بپردازیم.

العطاس در پایان اضافه کرد: من کتاب‌هایی را در مورد نقد اروپامحوری نوشته‌ام و مثال‌های متعددی را از مفاهیم تئوریک، روش‌شناختی و کاربردی علوم اجتماعی اسلامی ارائه داده‌ام. من تلاش کرده‌ام که در کتابم جامعه‌شناسی خلدونی جدید را ارائه کنم؛ جامعه‌شناسی‌ای که نه فقط به ابن‌خلدون می‌پردازد بلکه سعی می‌کند نظریه ابن‌خلدون را هم از نظر تاریخی و هم نسبت به جامعه معاصر بررسی و ارائه کند و فکر می‌کنم همین کار را باید برای دیگر متفکران اسلامی و همین طور متفکران غیراسلامی انجام بدهیم.