نگاهی به روند تاریخی ایجاد وقف در اسلام

یکی از ابواب فقهی اسلام مسئله وقف است. وقف در اسلام به ویژه مکتب تشیع جایگاهی بس بلند و رفیع دارد. وقف سنتی نبوی است که ائمه طهار(ع) نیز همواره در طول زندگی خود به آن می‌پرداختند.

در صدر اسلام موقوفات زیادی وجود نداشت ولی به تدریج با توسعه اسلام در نقاط مختلف جهان این سنت حسنه نیز رشد کرد و مسلمانان بیشتر به این موضوع پرداختند.

تأکید فراوان بزرگان دین همچون پیامبر اسلام(ص) و ائمه معصومین(ع) در زمینه ایجاد وقف و ماندگاری اجر آن حتی در زمان حیات پس از مرگ تا قیامت باعث شد تا مسلمانان بیشتر و بیشتر به سمت  و سوی این سنت الهی قدم بردارند.

در دوران زندگانی ائمه هدی(ع)، ایشان که الگوهای عملی در مسیر تکامل بشر هستند، در عمل به موضوع وقف پیش‌قدم بودند و چنانکه در تاریخ آمده است، اموال زیادی را برای مصارف مختلف وقف می‌کردند.

اولین واقف در اسلام پیامبر اکرم(ص) بود که حوائط سبعه (نخلستان‌های هفت‌گانه) مْخَیرِیق که از صحابه ایشان بود و در جنگ احد به شهادت رسید را بنا به درخواست وی وقف کرد.

در تاریخ به کرات آمده است که امیرالمؤمنین علی بن‌ابی‌طالب(ع) در دورانی زندگی خود املاک زیادی را آباد کرده و سپس آن‌ها را وقف کردند. امام علی(ع) به‌ویژه در دورانی که حق ایشان توسط غاصبین خلافت و حکومت غصب شده بود، باغ‌ها و چاه‌های زیادی را وقف کردند.

حتی از حضرت زهرای مرضیه(س) نیز ایجاد وقف‌هایی روایت شده است که در این زمینه می‌توان به چشمه‌ای به نام ام‌العیال اشاره کرد که این چشمه در بین مکه و مدینه قرار داشت و وقف سادات حسینی بود.

همچنین، از سایر ائمه(ع) نیز ایجاد وقف‌هایی در تاریخ روایت شده است که در این زمینه می‌توان به ایجاد باغ‌هایی از سوی امام حسن مجتبی(ع) در اطراف مدینه اشاره کرد که توسط ایشان وقف شد. 

در دوران زندگی ائمه معصومین(ع) نیز وقف‌های زیادی هم از جانب ایشان و هم از جانب سایر مسلمانان در سرتاسر سرزمین پهناور اسلامی ایجاد شد که این وقف‌ها سالیان سال در بلاد مسلمین ماندگار شدند.

سنت حسنه وقف در ایران دوره اسلامی روز به روز در حال توسعه بود. در دوران هر یک از سلسله‌های حکومتی که در ایران پس از اسلام شکل می‌گرفت وقف‌هایی ایجاد می‌شد که هر کدام در حوزه وقفی خود جهت مسلمانان به کار گرفته می‌شد.

البته در این میان بود‌ه‌اند سلاطین و پادشاهانی که این سنت نبوی را نادیده گرفته‌اند و از وقف‌های به وجود آمده توسط مسلمانان استفاده‌‌‌ای غیر از آنچه در وقف آمده بوده است، کرده‌اند و مقاصد خود را بر مقاصد اسلام و مسلمین ترجیح داده‌اند.

در دوران حکومت پهلوی متأسفانه بنا به دلایلی فراوان به مقوله وقف و جایگاه آن در جامعه اسلامی کمتر توجه شد و پرداختن و یادآوری این موضوع تنها در حوزه‌های علمیه به صورت جدی پیگیری می‌شد تا با ایجاد وقف به‌ویژه از سوی ثروتمندان و مصارف آن توسط عامه مسلمین، بتوان دردی از دردهای مردم را مرحم نهاد. 

با پیروزی انقلاب اسلامی به رهبری مرجع عالیقدر جهان تشیع امام خمینی(ره) و فرمان ایشان در زمینه احیای سنت وقف، موضوع وقف در جامعه شکل تازه‌ای به خود گرفت و پرداختن به این موضوع با ایجاد سازمان اوقاف و امور خیریه اهمیت گذشته خود را به دست آورد.        

هم‌اکنون نیز با اقدامات خوب و فراوانی که سازمان اوقاف و امور خیریه در این سال‌ها انجام داده است، موجبات آشنایی هرچه بهتر و بیشتر مردم با موضوع وقف فراهم شده است و وقف‌های بسیاری از سوی مردم به‌ویژه در چند سال اخیر به وجود آمده است.

*مجتبی افشار