چهارشنبه‌سوری؛ رسم وفاق و نوع‌دوستی و پاسداشت برخی وقایع تاریخی اسلام

صدای ترقه و انفجارهای هولناک چند سالی است که آئین نکوداشت چهارشنبه‌سوری را به صحنه جنگی تمام‌عیار بدل کرده است که آرامش و امنیت را از خانواده‌ها گرفته و این میان بیشتر از همه کودکان و نوجوانان به سبب ارتکاب به مجموعه‌ای از کارهای هیجانی، بیشتر از همه در معرض حادثه و آسیب‌دیدگی هستند.
در این‌که چهارشنبه‌سوری میراث ماندگار نیاکان ما همچون نوروز و شب یلداست شکی نیست اما باید اعتراف کرد که این شب از رسم و رسومات متداول و انسانی خود که اتفاقاً بر مودت و دوستی میان همنوعان صحه می‌گذاشت خارج شده و راه به بیراهه‌ای گذاشته است که ترکستان نیز مقصد آن نیست.
اخیراً همگی ما به جای این‌که به ریشه‌های دیرین این آئین باستانی که بسیاری از وجوه آن نمایشی و نمادین است بپردازیم و این آئین را از شکل ناهنجار آن خارج کرده و به سنتی حسنه به منظور تقویت بن‌مایه‌های انسانی و اعتقادی تبدیل کنیم، با به کار بردن لفظ چهارشنبه‌سوزی منکر همه ابعاد خوب و نیکوی آن می‌شویم در حالی‌که به جای درنگ در نحوه عملکرد خود و شیوه ناهنجاری که هر ساله در کوی و برزن نه برای گرامیداشت این روز بلکه برای تخلیه هیجانات درونی به کار می‌بریم به روشنی خواهیم دریافت که بزرگان و مراجع دینی به چه خاطر از حوادث ناگوار این شب ابراز نگرانی کرده و نوعاً حکم به تحریم و عدم ارتکاب به  آن می‌دهند.
در این یادداشت ابتدا قصد داریم به برخی از این رسوم باستانی که حتی پس از ظهور اسلام در ایران نیز  مورد تأیید و تأکید قرار گرفته است بپردازیم و سپس به شرح وقایعی در تاریخ اسلام پرداخته که براساس مستندات تاریخی زمان وقوع آنها مقارن با شب چهارشنبه آخر سال بوده است تا به این وسیله غبار از چهره آئین نیاکانی خود زدوده و به این امر واقف شویم که شب چهارشنبه‌سوری علیرغم وجود همه ریشه‌های تاریخی پیش از اسلامش، اما همچون نوروز و شب یلدا می‌تواند بهانه‌ای باشد برای بهتر بودن، بهتر زیستن و نوعدوستی.

صله‌رحم؛ رسم کمرنگ شده اسلامی که در چهارشنبه‌سوری می‌توان آن را احیا کرد

یکی از سنت‌های حسنه این شب دید و بازدید اعضای یک خاندان است؛ صله رحم که مورد تأکید آئین اسلام است از جمله کارهایی است که برطبق کتاب‌های فرهنگ عامه ایرانیان به ویژه ایرانیان مسلمان، آن را از دیرباز سرلوحه قرار می‌دادند تا به این بهانه در روزهای پایانی سال با سرکشی اقوام خود از حال و روزگار آنها باخبر شده و در صورت مشکل و نقصان، با اتحاد و تعاون سعی در  رفع مسائل و مشکلات خانواده خود و حتی همسایگان و هم‌محله‌ای‌ها برآیند.
قاشق‌زنی، رسم نمایشی دیگر این شب است که در آن شخصی به شکلی که هویتش فاش نشود با مراجعه به خانه اهالی محله دق‌الباب کرده و از آنها درخواست کمک می‌کند که البته اهل خانه بسته به وسع مالی که دارد به او ارزاق، خوراک، پوشاک و یا وجه نقد می‌دهد که البته این عمل به منظور کمک به خانواده‌های بی‌بضاعتی که  در محله نشان شده‌اند انجام گرفته تا پس از جمع شدن اعانات مردمی در راه خیر و صواب هزینه شود.

تأمین تجهیزیه و فراهم آوردن تسهیلات ازدواج جوانان

یکی از سنت‌های دیگر این شب در سال‌های خیلی دور شکستن ظروف سفالی خانه‌ها بوده است؛ این عمل در فرمی نمایشی و متحد در خانه‌های یک محله انجام شده و دلیل از انجام این کار به آن خاطر بوده است که چون اغلب ظروف به کار رفته در روزگار قدیم سفالی بوده است، پس از مدتی استفاده، از نظر بهداشتی دیگر مناسب مصرف نبوده و باید ظروف جدید جایگزین آن شود که البته شکلی بهینه در مصرف وسایل و مایحتاج زندگی بوده است؛ در روزگار کنونی و با توجه به قابلیت و جنس مرغوب ظروف مورد استفاده، خانواده‌ها  ظروف اضافی و بی‌مصرف خود را برای تأمین مایحتاج همنوعان خود استفاده می‌کنند؛ چیزی که سال‌هاست دیگر در میان اهالی محل در حال کمرنگ شدن است و در سال‌های گذشته شاهد بودیم که به ویژه زنان یک محله با اقداماتی از این دست، به فکر فراهم آوردن جهیزیه دختران دم‌بخت از خانواده‌های بی‌بضاعت بودند و معمولاً شروع این اقدام آنها شب چهارشنبه آخر سال بوده است.
در این بخش از یادداشت به ذکر وقایع تاریخ اسلام مصادف با شب چهارشنبه آخر سال خواهیم پرداخت که ذکر آنها می‌تواند تا اندازه زیادی اهمیت این شب را به اثبات رسانده و زمینه را برای بهجت و شادی مردم بیش از پیش فراهم آورد.

چهارشنبه آخر سال؛ سرآغاز قیام مختار در خونخواهی از قاتلان امام‌حسین(ع)

به نقل از هانری ماسه، مورخ  و شرق‌شناس فرانسوی، چهارشنبه آخر سال هجری شمسی مصادف است با آغاز قیام مختار ابوعبید ثقفی علیه قاتلان حضرت امام‌حسین(ع) در روز عاشورا با این نقل که: «مختار که به انتقام خون امام‌حسین(ع) برخاست، در آن شب، برای آگاهی یاران خود، دستور داد که آتش بر بام خانه‌های خود روشن کنند. به هر حال، چنین به نظر می‌رسد که این آتش سبب نامگذاری آخرین چهارشنبه سال باشد، زیرا سوری همان سرخی است و چهارشنبه سوری یعنی چهارشنبه سرخ و آتش.»
این مسئله در تاریخ طبری به شکل دیگری آمده است که: «تصمیم مختار بر آن بود تا در ماه محرم سال 66 هجری در کوفه قیام کند ولی به تعویق افتاد و به پنجشنبه 14 ربیع‌الاول موکول شد. با وجود این، به سبب قتلی که ابراهیم بن مالک اشتر، یکی از یاران مختار، در شب چهارشنبه مرتکب شد،  این امر یک شب به جلو افتاد. ابراهیم به نزد مختار آمد و گفت: ما برای قیام، شب پنجشنبه را وعده نهاده‌ایم، اما با حادثه‌ای که شد، باید همین امشب قیام کرد. مختار گفت: خدا تو را  مژده نیک دهد. این فال نیک باشد، و ان شاءالله این آغاز فتح است. آنگاه  به یکی از یاران خود گفت: ابن منقذ،  برخیز و آتش در نیزار بیافروز و آن را برای آگاهی مسلمانان بلند کن.
البته نقل معروف دیگری نیز وجود دارد که پیشنهاد برافروختن آتش از سوی کیسان ابوعمره؛ یار ایرانی مختار برای اطلاع مسلمانان از آغاز قیام داده شده است تا به این وسیله بدون اطلاع حکومت مرکزی، یاران خود را برای خونخواهی از قاتلان امام حسین(ع) آماده کنند؛ شاید فلسفه آتش افروختن در شب چهارشنبه‌سوری نیز همین نکته باشد.

به هلاکت رسیدن متوکل عباسی در شب چهارشنبه‌ آخر سال

از دیگر رویدادهای مبارک و میمونی که در این شب یعنی چهارشنبه آخر سال اتفاق افتاده است و هم در تاریخ طبری، هم تاریخ بیهقی و در مجمل‌التواریخ و‌القصص از آن یاد شده است و مسلمانان می‌توانند به استناد به آن بر فرح و شادمانی این شب بیفزایند، مصادف شدن قتل متوکل، دهمین خلیفه عباسی به دست سران ترک دارالخلافه و با همدستی پسرش بود.
این خلیفه سفاک عباسی در طول خلافت ننگین خود اقدامات وحشیانه‌ای همچون به شهادت رساندن حضرت امام هادی(ع) و همچنین تخریب مضجع شریف امام‌حسین(ع) در کربلای معلی را به انجام رسانده بود که به دستور مستقیم وی پس از تخریب، مرقد مطهر آن امام، شخم زده شده و در آن بذر گندم پاشیده شد.
به هر حال چهارشنبه‌سوری که به آخرین شب چهارشنبه آخر سال گفته می‌شود، فرصت مناسبی برای پرداختن به مجموعه‌ای از اقدامات فرهنگی و هنری در جهت ترویج و گسترش فرهنگ دینی و اسلامی و ایرانی است و امید است در این شب که در اصل بهانه‌ای برای انجام افعال نیک است، شاهد اعمالی دون شأن فرهنگ ایرانی و اسلامی نباشیم.