بدفهمی مؤلفان در برخی مدخل‌های دایرةالمعارف قرآن
گروه ادب: یکی از مترجمان دایرةالمعارف قرآن گفت: علی‌رغم مزیت‌هایی که این دایرةالمعارف دارد، در برخی از مدخل‌ها چون مؤلفان در فضای اسلامی و قرآنی رشد نکرده‌اند، دچار بدفهمی شده‌اند.
به گزارش خبرگزاری بین‌المللی قرآن(ایکنا)، دایرةالمعارف قرآن «لیدن» اثری جامع و مرجعی با رویکردی آکادمیک در حوزه مطالعات قرآنی است که توسط دانشمندان غربی تدوین شده است. در حال حاضر دو جلد از این دایرةالمعارف منتشر شده و سه جلد دیگر نیز در حال آماده‌سازی برای نشر توسط انتشارات حکمت است. این اثر به زبان انگلیسی و توسط دانشمندانی با ملیت‌های گوناگون نگارش شده و در انتشارات بریل هلند منتشر شده است.
در ادامه سلسله‌گفت‌وگوهایی که با مترجمان و سرویراستاران این دایرةالمعارف انجام داده‌ایم، این بار به گفت‌وگو با زهرا مبلغ، یکی از مترجمان اثر و نویسنده کتاب «ایمان به مثابه عقل: رهیافتی معرفت‌شناسانه به الهیات فمینیستی» نشسته‌ایم تا بیش از پیش با روند ترجمه این اثر و نقدهایی که به آن وارد است، آشنا شویم. در ادامه متن گفت‌وگو را می‌خوانید:
دایرةالمعارف قرآن ترجمه شده را چگونه ارزیابی می‌کنید؟
دایرةالمعارف قرآن در گزینش مدخل‌ها بهتر از سایر دایرةالمعارف‌ها بوده و خانم مک‌اولیف، سرویراستار این اثر، در این زمینه هوشمندانه عمل کرده است و در مقدمه عنوان کرده که مدخل‌ها، همانند مدخل‌های گذشته تنظیم نشده و جمع بزرگی از دانشمندان مطالعات اسلامی و قرآنی آن را بررسی کرده‌اند که چه موضوعاتی لازم است و آنها را به صورت مقوله‌بندی انتخاب کردند؛ یعنی موضوعات کلی نظیر مفاهیم قرآنی، تاریخ مفسران و... را در نظر گرفته‌اند و زیرمجموعه‌هایی برای آنها قرار داده‌اند و از سوی دیگر گستردگی مدخل‌ها به یک اندازه است و این گونه نیست که یک مقوله مدخل‌های ریز و جزئی داشته و در مقوله‌ای دیگر مدخل‌های کلی وجود داشته باشد.
همچنین مدخل‌هایی وجود دارد که در سایر دایرةالمعارف‌ها دیده نمی‌شود و این مدخل‌ها نگاه تاریخی به برخی موضوعات نظیر «فمنیسم و قرآن» دارد که مدخلی نو است. از سوی دیگر در هر زمینه مدخل‌ها به افرادی سفارش داده شده‌اند که در آن زمینه تخصصی داشته‌اند و فرد مقاله‌ای در رابطه با آن موضوع داشته و حتی در این دایرةالمعارف به آن ارجاع داده است و نویسنده تلاش کرده تا نگاه جامعی به آن موضوع داشته باشد.
مهمترین نقدی که می‌توان بر این دایرةالمعارف وارد کرد، چیست؟
در برخی از مدخل‌ها چون مؤلفان در فضای اسلامی و قرآنی رشد نکرده‌اند، دچار بدفهمی شده‌اند؛ به ویژه مدخل‌هایی که درباره فرهنگ یک منطقه است. ولی چون رعایت امانتداری در ترجمه این اثر در اولویت قرار داشت، در آن دست برده نشده است و قرار براین بوده اگر برخلاف اعتقادات اسلامی باشد، در بخش دیگر بر آنها نقد نوشته شود.
مصداقی از مدخل‌هایی که دانشمندان غربی دچار بدفهمی شده‌اند، عنوان کنید.
به عنوان مثال، درباره مفهوم شهادت، آنها دچار بدفهمی شده‌اند؛ به ویژه اینکه به دلیل تجربیات دفاع مقدس این فرهنگ در کشور ما به عنوان یک ارزش شناخته شده است؛ در حالی که در این دایرةالمعارف نگاه منفوری به آن شده و توضیحات ارائه‌شده نشانگر بیان مفهوم اقلیتی از شهادت است.
در روند ترجمه مدخل‌ها با چه مشکلاتی مواجه بودید؟
مشکلی که در این زمینه وجود دارد، این بود که مقالات یکدست نیستند و این هم به دلیل وجود مؤلفان متفاوت بوده است؛ از این رو تا به نوع سبک نگارش یک نویسنده آشنا شویم، زمانی را باید صرف می‌کردیم؛ چرا که در یک کتاب به راحتی می‌توان با جهان ذهنی یک نویسنده راحت‌تر و زودتر آشنا شد و کار ترجمه را یکدست پیش برد، اما در دایرةالمعارف قرآن این گونه نیست و این یک مشکل اجتناب‌ناپذیر در دایرةالمعارف‌هاست.
از سوی دیگر نویسندگان آلمانی در نگارش انگلیسی سخت‌نویس هستند و این یک مشکل عمومی در بین آنهاست. همچنین خیلی از اطلاعاتی که به کار رفته، برای نخستین بار است که یا نگارش می‌شود و یا به فارسی برگردانده می‌شود؛ از این رو ما ناچار بودیم از ابداعات خود نیز استفاده کنیم که ممکن است در این زمینه سلیقه ما وارد شده باشد و یا عنوان دیگری برای جایگزینی بهتر بوده و به ذهن ما نرسیده است.
دایرةالمعارف‌های ایرانی با آنچه دانشمندان غربی تدوین کرده‌اند، چه تفاوتی دارد؟
دایرةالمعارف‌های ایرانی یا آثاری که در کشورهای اسلامی نوشته می‌شود، یک مزیت دارد و آن اینکه این دانشمندان با فضای اسلامی و قرآنی آشنا هستند، ولی این مزیت نقطه ضعف هم دارد؛ زمانی که ما در یک جامعه اسلامی هستیم، شاید برایمان دشوار باشد که بتوانیم از آن جهان بیرون آمده و از نگاه یک ناظر سوم و نقادانه به موضوع بنگریم، به همین دلیل دایرةالمعارف‌هایی که در کشورهای اسلامی تدوین می‌شود، از این نگاه برخوردار نیستند؛ در حالی که در دایرةالمعارف قرآن تدوین شده توسط دانشمندان غربی، نویسندگان کاملاً نگاه نقادانه دارند و این امر سبب ارائه نگاه تحلیلی از یک موضوع شده است. اما وقتی از نگاه یک مسلمان نوشته می‌شود، فرد به دلیل اعتقادات درونی نمی‌تواند نگاه منتقدانه داشته باشد و نوشتار جهت‌گیری خاصی می‌یابد.
و اما نکته آخر؟
در سال‌های اخیر فضایی به وجود آمده که پژوهشگران نگاه نویی درباره اسلام ارائه می‌کنند و این نگاه نقادانه که در کشورهای غربی هست، کم کم به کشورهای اسلامی به‌ویژه ایران هم وارد می‌شود و امیدوارم پیش پای این نگاه نقادانه و پژوهشگرانه سنگ‌اندازی نشود.
