پاسخ به چالش‌های تفسیری و قرآن‌شناختی معاصر و تبیین ابعادی تازه از قرآن
گروه اندیشه: حجت‌الاسلام ساجدی با اشاره به انتشار کتاب «زبان قرآن با نگاهی به چالش‌های کلامی تفسیر» گفت: این کتاب پس از نقد و بررسی رویکردهای مختلف در زمینه زبان قرآن، با تبیین نظریه زبان تألیفی ـ شبکه‌ای قرآن خاتمه می‌یابد.
حجت‌الاسلام و المسلمین ابوالفضل ساجدی، دانشیار مؤسسه آموزشی پژوهشی امام خمینی(ره)، در گفت‌وگو با خبرگزاری بین‌المللی قرآن (ایکنا)، به مناسبت انتشار کتاب «زبان دین و قرآن با نگاهی به چالش‌های کلامی تفسیر»، گفت: این کتاب ناظر به شبهاتی است که در حال حاضر نسبت به فهم و تفسیر قرآن وجود دارد و در واقع پاسخ بخش مهمی از چالش‌های تفسیری و قرآن‌شناختی عصر حاضر تلقی می‌شود و تا حدودی نیز بازکننده ابعاد قرآن است و با هدف استفاده دانشجویان و محققان حوزه‌های کلام، تفسیر و علوم قرآنی به رشته تحریر در آمده است.
جایگاه و تعریف «بحث زبان قرآن»
ساجدی با بیان این‌که زبان قرآن از جمله مباحث زیرمجموعه علوم قرآن محسوب می‌شود، اظهار کرد: در دهه‌های اخیر در فلسفه دین غربی از زبان دین سخن گفته شد و این موضوع به دلیل تعاملی که میان مباحث غربی و اسلامی پدید آمده است، وارد حوزه مباحث اسلامی شده است و در ذیل عنوان زبان دین، به زبان قرآن پرداخته می‌شود.
وی با ارائه تعریفی از حوزه مباحث زبان قرآن، بیان کرد: در واقع بحث زبان قرآن، با توجه به مباحث زبان‌شناسی معاصر و نگاهی تحلیلی به ساختار، محتوا و انواع گزاره‌های قرآنی، در مقام کشف صفات عام و خاص این گزاره‌ها بر می‌آید و تحلیلی که حاصل می‌شود، منجر به ارائه رویکرد خاصی به قرآن، کل آن یا جزء آن، می‌شود. رویکردهای زبان فطرت، زبان ولایت، زبان هدایت، زبان نمادین، زبان عرف عام، زبان عرف خاص و ... رویکردهای مختلفی هستند که امروزه در خصوص زبان قرآن مطرح است و هر یک از این‌ها به منزله یک وصف عام برای مجموعه آیات قرآن یا بخش‌های معتنابهی از آیات قرآن است.
مبحث زبان قرآن در مباحث اسلامی نیز ریشه دارد
مدیر قطب علمی فلسفه دین کشور با بیان این که مبحث زبان قرآن در مباحث اسلامی نیز ریشه دارد، عنوان کرد: مباحثی مانند تأویل آیات قرآن، آیات متشابه، مراتب فهم قرآن، ظاهر و باطن قرآن، ابعاد فصاحتی و بلاغتی قرآن و ابعاد معنوی قرآن که در واقع به نوعی روش کشف معنا و معناشناسی قرآن برمی‌گردد، از جمله بحث‌های مرتبط با زبان قرآن هستند که در گذشته و در مباحث تفسیری و در مباحث علوم قرآن سابقه داشته است، ولی امروزه به دلیل تحولاتی که در جهان اندیشه پدید آمده و بحث‌هایی که در هرمنوتیک و فلسفه دین و زبان دین مطرح شده، یک سری مباحث تازه‌ای را که منجر به شبهاتی شده، به دست داده است که ما مجموع آنها را در کتاب زبان قرآن گردآوری کرده و بحث کردیم و نظر خودمان را در آن جا تبیین کرده‌ایم.
وی افزود: بر همین اساس، کتاب زبان قرآن از یک طرف به دنبال پاسخ به شبهاتی است که از سوی دین‌شناسان غربی نسبت به کتاب مقدس خودشان مطرح شده است و بعد بدون توجه به اختلاف فاحش و مهم سایر کتاب‌های آسمانی به آنها تعمیم داده شده است؛ شبهاتی که متأسفانه از سوی روشنفکران داخلی هم تلقی به قبول شده و رویکردهای متخذ از آنها را خود این روشنفکران به کار برده‌اند.
برخی از شبهات مطرح در مورد زبان قرآن
ساجدی با اشاره به برخی از این شبهات گفت: برای مثال برخی از روشنفکران ما در مباحث کلام جدید خود مطرح می‌کنند که گزاره‌های وحیانی و کلامی در گذشته قابل اثبات عقلی و ناظر به واقع و واقع‌نما فرض می‌شده‌اند، اما امروزه در کلام جدید این دو ویژگی مطرح نیست و کنار رفته است. این نظر در واقع صریحاً همان نظر غربی‌هاست که به قرآن هم سرایت داده می‌شود و گفته می‌شود که گزاره‌های قرآن هم غیرقابل اثبات عقلانی و هم غیرواقع‌نماست و ناظر به واقع نیست.
دانشیار مؤسسه آموزشی پژوهشی امام خمینی(ره) ادامه داد: اگر این گونه باشد دیگر قرآن با یک کتاب رمان و یک کتاب ساختگی تفاوت چندانی نخواهد داشت. یا در یک رویکرد دیگر وحی تجربه شخصی و درونی معرفی می‌شود و احساسی است که در درون فرد است؛ شبیه احساسی که شاعری که شعر می‌گوید دارد. در این جا هم معلوم نیست وحی پشتوانه واقعی داشته باشد و تضمینی به واقع‌نمایی آن نیست؛ یعنی در این صورت این گزاره‌ها باز گزاره‌های ناظر به واقع نیستند و حداقل اطمینانی به واقع‌نمایی آنها نخواهد بود.
وی با اشاره به یکی دیگر از شبهات مطرح گفت: برخی هم معتقدند که اصلاً نباید به محتوای کتاب‌های مقدس، یعنی به گزاره‌ها و مطالب آن توجه کرد و باید فقط پیامی کلی از آن گرفت. لذا هر چقدر هم در آن داستان‌های جعلی وجود داشته باشد، هر چقدر هم مطالب خلاف عقل و خلاف علم و خلاف وجدان و تجربه در آنها وجود داشته باشد شما آن را نادیده بگیرید و کلاً ظاهر قرآن و ظاهر کتاب مقدس را کنار بگذارید و یک پیام کلی از آن بگیرید. حتی برخی می‌گویند که 99 درصد آیات قرآن عرضی هستند و ذاتی نیستند و باید حذف شوند. همچنین شبهاتی در مورد زبان داستان‌های قرآن مطرح است و آن را زبان اسطوره‌ای می‌دانند و در مورد «زبان قوم» هم که در خود قرآن آمده، مسائلی مطرح است.
ساجدی پاسخ به این شبهات را گام اول در کتاب زبان قرآن عنوان کرد و گفت: ما یک گامی که برمی‌داریم پاسخ به این شبهات و پاسخ به این رویکردهایی است که تحت تأثیر اندیشه‌های غربی‌ها شکل گرفته و به قرآن تعمیم داده شده است. غربی ها به دلیل مشکلات جدی‌ای که در کتاب مقدس داشتند صریحاً واقع‌نمایی گزاره‌های کتاب مقدس را انکار کردند و کنار گذاشتند و بعضی از اسلام‌شناسان با پیشفرض‌ها و ذهنیت‌هایی که از مواجهه با کتب مقدس دیگر داشتند مباحثی را راجع به قرآن، مانند اسطوره‌ای بودن زبان قرآن مطرح کرده‌اند و این به جهان اسلام هم راه یافته است و برخی الان همین نظریه را در مورد داستان‌های قرآن دارند؛ که یک بخش از کار کتاب ما همین پاسخ به این مسائل و شبهات است.
وی گام بعدی برداشته شده در کتاب زبان قرآن را تبیین ابعاد زبان قرآن توصیف کرد و گفت: در این باب ما از رویکردهایی که در کشورمان در باب زبان قرآن مطرح است، مثل زبان فطرت و زبان هدایت بحث کرده‌ایم و کلیت آن را ذیل عنوان «زبان تألیفی ـ شبکه‌ای» معرفی و توصیف کرده‌ایم. در این بخش تبیین شده است که چگونه احساس و معرفت و عقل و حکمت و موعظه و سایر جنبه‌های گزاره‌های قرآن در پیوند با هم هستند و یک شبکه را تشکیل می‌دهند.
دانشیار مؤسسه آموزشی پژوهشی امام خمینی(ره) همچنین با اشاره به اضافه شدن سرفصل زبان قرآن به رشته علوم قرآن و حدیث بر ضرورت نگاهی تازه که با تحلیلی جامع پاسخگوی شبهات جاری باشد، گفت: این کتاب هم با توجه به همین ضرورت در قالب درس‌نامه تهیه شده است تا مورد استفاده دانشجویان و محققان رشته علوم قرآن قرار گیرد.
مطالب کتاب
وی در ادامه با مروری بر مطالب کتاب بر اساس فهرست آن و با اشاره به ارائه مطالب کتاب در 15 درس، بیان کرد: بخش اول این اثر مربوط به کلیات و معناداری زبان قرآن است که در آن جا بحث‌هایی مانند چیستی زبان دین و قرآن، پیشینه تاریخی آن در اسلام و غرب، معناداری زبان قرآن و نظریات معناداری در زبان قرآن مطرح شده است. درس اول و دوم و سوم مربوط به کلیات و معناداری زبان قرآن است که نظریات معنا در آن جا مطرح شده است و هم به نظریات دانشمندان غربی و هم علمای اصول مانند صاحب کفایه، آیت‌الله العظمی خویی، امام خمینی(ره) و علمای دیگر اشاره شده و در آن جا نظریه‌ای را در باب چیستی معنا مطرح کرده‌ایم و نظریه معنا را در آن جا تبیین کرده‌ایم. در همان جا به معیار تجربه در معناداری هم که توسط غربی‌ها مطرح شده است، اشاره کرده‌ایم و آن را مورد نقد و بررسی قرار داده‌ایم.
ساجدی با بیان این که یکی از ابعاد زبان قرآن معرفت‌بخشی است، اظهار کرد: درس‌های چهارم و پنجم و ششم به بحث معرفت‌بخشی زبان قرآن، اختصاص یافته است. در ادامه درس ششم بحث زبان ابراز احساسات را مطرح کرده‌ایم و به این مسئله پرداخته‌ایم که آیا زبان قرآن زبان ابراز احساسات است و به این مسئله پاسخ داده شده است و در باب این که بعضی متأسفانه نسبت داده‌اند به قرآن که قرآن یک دروغ مصلحتی است، این شبهه را نیز پاسخ گفته‌ایم.
وی ادامه داد: درس هفتم و هشتم و نهم در باب زبان قرآن و زبان اسطوره است و نمادین و اسطوره‌ای بودن زبان قرآن مطرح شده و نظریاتی که در این باب آمده بیان و نقادی شده است. بعضی‌ها زبان قرآن را زبان اسطوره و زبان نمادین می‌دانند و اندیشمندان داخلی هم بعضی‌ها می‌گویند که مطالب قرآن، ناظر به زبان سمبلیک است و ظاهر را نفی می‌کنند و ما در این جا بحث کرده‌ایم که تا چه حد زبان قرآن را باید بپذیریم؛ یعنی در چه اموری باید قائل باشیم که زبان قرآن نمادین است و در چه اموری نمی‌توانیم این را قبول کنیم. بعضی‌ها دیدگاهی کلی را ارائه داده‌اند که از دل آن مشکلات زیادی بیرون می‌آید و لذا این بحث مطرح و پاسخ داده شده است.
ساجدی با بیان این که در درس دهم در باب زبان سلبی و زبان تمثیلی و اشتراک معنوی قرآن بحث شده است، افزود: درس 11 به این مسئله که آیا زبان قرآن زبان مجاز هست یا نه پرداخته‌ایم و همچنین در باب زبان فطرت و هدایت و زبان قوم هم در درس 11 و 12 بحث شده است.
دانشیار مؤسسه آموزشی پژوهشی امام خمینی(ره) افزود: درس‌های 13، 14 و 15 به طرح و تبیین نظریه‌ای در باب زبان قرآن اختصاص یافته است که آن را زبان تألیفی ـ شبکه‌ای قرآن نامیده‌ایم. در واقع این کتاب پس از طرح بحث و نقد و بررسی رویکردهای مختلف به ارائه و تبیین این نظریه خاتمه می‌یابد.
تفاوت کتاب زبان قرآن با کتاب زبان دین و قرآن
وی همچنین با اشاره به تفاوت این کتاب با کتابی که پیش از این با عنوان زبان دین و قرآن از وی به چاپ رسیده است، گفت: اولاً این نوشتار بر زبان قرآن متمرکز است اما کتاب قبلی به اجمال به این بحث پرداخته بود و جهت‌گیری آن بررسی نظریات اندیشمندان غربی در زمینه زبان دین و قرآن بود. در متن حاضر تبیین ابعاد زبان قرآن و در نهایت بیان تفصیلی نظریه زبان تألیفی ـ شبکه‌ای قرآن در سه فصل محور کل کتاب است. همچنین در این کتاب به دیدگاه اندیشمندان داخلی مانند علمای اصول هم توجه شده است.
یادآور می‌شود، این کتاب به همت سازمان سمت و مؤسسه آموزشی و پژوهشی امام خمینی(ره)، با قیمت 80 هزار ریال، در 300 صفحه و با تیراژ 2 هزار نسخه چاپ و منتشر شده است.
