قرآن حاوی ظرفیت‌های معرفت‌شناختی است/ مبنای قرآنی رئالیسم در اندیشه علامه طباطبایی

به گزارش خبرگزاری بین‌المللی قرآن (ایکنا)، همایش «قرآن و معرفت‌شناسی» صبح امروز دوشنبه، پنجم آبان‌ماه، با حضور برخی از اساتید و صاحب‌نظران و مسئولان و اعضای هیئت علمی دانشگاه علامه طباطبایی و پژوهشگاه فرهنگ و اندیشه اسلامی در دانشکده ادبیات دانشگاه علامه طباطبایی برگزار شد.
مغتنم بودن همایش «قرآن و معرفت‌شناسی» برای تبیین علوم انسانی بر اساس مفاهیم قرآنی
بنا بر این گزارش، حسین سلیمی، رئیس دانشگاه علامه طباطبایی به عنوان دومین سخنران این همایش ضمن تشکر از برگزارکنندگان همایش، گفت: برگزاری این همایش در شرایطی که متفکران ما و دانشجویان ما به دنبال منابع و متونی هستند تا از منبع سرشار معرفت و اندیشه اسلامی و مفاهیم قرآنی برای تبیین مباحث علوم انسانی و علوم اجتماعی استفاده کنند، مغتنم است.
سلیمی در ادامه به بیان چند نکته در دایره موضوع همایش پرداخت و در ابتدا با اشاره به ساختار معرفتی‌ای که در یونان باستان شکل گرفت و مطرح شد، گفت: این ساختار بیشتر توانست در دوره‌ای با فرهنگ اسلامی ارتباط برقرار کند تا با فرهنگ مسیحی؛ به دلیل این که در فرهنگ اسلامی عنصر عقلانیت بسیار برجسته و قابل تأکید بود؛ در حالی که در قرائتی که مسیحیت در دوران قرون وسطی از کتاب دینی خود کرده بود، عنصر عقلانیت، مخصوصاً عقلانیت انسانی، اصلاً از دایره شناختی خارج شده بود.
وی ادامه داد: دوران قرون وسطای اسلامی، به دلیل تأکیدات فراوان بر عقلانیت در متن قرآن به نوعی دوران ظهور و بروز و تجلی عقلانیت است. ما در دوران قرون وسطای مسیحی با چنین تصوری و چنین نگاهی مواجه نیستیم، بلکه در دوران قرون وسطای مسیحی، عقل به نوعی صلاحیت شناخت را دارا نیست و از دایره شناخت خارج است و حتی بعضی از متفکرین مسیحی عقل را مهبط شیطان می‌دانند. بر خلاف فرهنگ قرآنی ما که عقل انسانی را نوعی پیامبر درون و تجلی وجود خداوند در وجود انسانی می‌بیند در فرهنگ مسیحیت قرون وسطایی عقل انسان را مهبط و تجلی شیطان می‌پندارند.
رئیس دانشگاه علامه طباطبایی افزود: به همین دلیل است که در دوره ما بعد قرون وسطی به یک باره تجلی عقلانیت در قالب ضدیت با دین خود را نشان می‌دهد؛ در حالی که عقلانیت براساس فرهنگ قرآنی ضدیت با دین نیست، بلکه ضدیت با تفسیر کلیسای قرون وسطایی از دین است.
امکان استخراج معرفت‌شناسی و روش‌شناسی بر اساس قرآن
سلیمی با اشاره به نکته‌ای دیگر و در پاسخ به این پرسش که آیا می‌شود از منابع اسلامی معرفت‌شناسی و به تبع آن روش‌شناسی متفاوتی استخراج کرد؟ گفت: پاسخ این پرسش مثبت است. متنی مثل قرآن کریم حاوی ظرفیت‌هایی است و مفاهیم و رهنمودهایی در آن نهفته است که می‌تواند مبنای یک معرفت‌شناسی عمیق باشد که بر اساس یک واقع‌گرایی واقعی بنیان شود؛ نه واقع‌گرایی‌ای که ممکن است انسان را دچار جهل مرکب کند.
مبنای قرآنی رئالیسم در اندیشه علامه طباطبایی
سلیمی در بخش دیگری از سخنرانی خود با اشاره به کتاب اصول فلسفه و روش رئالیسم علامه طباطبایی و مبنای قرآنی رئالیسم در اندیشه ایشان، به تشریح این مسئله پرداخت و گفت: علامه طباطبایی معتقد است که یک واقع‌گرایی در اندیشه و معرفت برخاسته از قرآن کریم نهفته است و این مطلب را در تفسیر المیزان بر اساس دو آیه تبیین می‌کند. این دو آیه یکی آیه مشهور هدایت است که می‌فرماید: «رَبُّنَا الَّذِی أَعْطَى کُلَّ شَیْءٍ خَلْقَهُ ثُمَّ هَدَى؛ پروردگار ما کسى است که هر چیزى را خلقتى که درخور اوست داده سپس آن را هدایت فرموده است» (طه/50).
سلیمی ضمن بیان برداشت خود در این زمینه که به گفته وی مورد تأیید آیت‌الله جوادی آملی هم بوده است، گفت: بر اساس این آیه در تمام پدیده‌های هستی و در تمام عالم هستی عقلانیت و قواعد عقلایی برخاسته از خلق خداوند جریان دارد. از این روست که هر ابزاری که به ما کمک کند که این قواعد را و این نشانه‌هایی را که توسط خداوند و هدایت خداوند بر عالم جاری شود بشناسیم، آن تبدیل به علم دینی و الهی خواهد شد.
وی ادامه داد: بر اساس این تعبیر علامه طباطبایی، علم الهی و دینی صرفاً علم به مفاهیم نقلی نیست، بلکه انسان با اتکا به عقل اگر بتواند قواعد جاری در طبیعت را هم کشف کند، به دلیل این که طبیعت مخلوق خداوند است و قواعد خداوند و هدایت خداوند در آن جاری است، آن علم او به گونه‌ای علم الهی است؛ البته به شرط این که انسان عالم را محضر خداوند بداند.
سلیمی نکته دوم که در معرفت‌شناسی قرآنی علامه طباطبایی را متکی بر آیه «إِنَّ فِی خَلْقِ السَّمَاوَاتِ وَالأَرْضِ وَاخْتِلاَفِ اللَّیْلِ وَالنَّهَارِ وَالْفُلْکِ الَّتِی تَجْرِی فِی الْبَحْرِ بِمَا یَنفَعُ النَّاسَ وَمَا أَنزَلَ اللّهُ مِنَ السَّمَاءِ مِن مَّاء فَأَحْیَا بِهِ الأرْضَ بَعْدَ مَوْتِهَا وَبَثَّ فِیهَا مِن کُلِّ دَآبَّةٍ وَتَصْرِیفِ الرِّیَاحِ وَالسَّحَابِ الْمُسَخِّرِ بَیْنَ السَّمَاء وَالأَرْضِ لآیَاتٍ لِّقَوْمٍ یَعْقِلُونَ؛ راستى که در آفرینش آسمانها و زمین و در پى یکدیگر آمدن شب و روز و کشتیهایى که در دریا روانند با آنچه به مردم سود می‌رساند و [همچنین] آبى که خدا از آسمان فرو فرستاده و با آن زمین را پس از مردنش زنده گردانیده و در آن هر گونه جنبنده‌‏اى پراکنده کرده و [نیز در] گردانیدن بادها و ابرى که میان آسمان و زمین آرمیده است براى گروهى که می‌اندیشند واقعا نشانه‌‏هایى [گویا] وجود دارد» (بقره/164) دانست.
رئیس دانشگاه علامه طباطبایی عنوان کرد: این یعنی همان طور که آیات در قرآن و در کلام وحی آمده است، این آیات در تمام پدیده‌های هستی، حتی پدیده‌های مادی و در اختلاف لیل و نهار هم نهفته است؛ منتها برای کسانی که از عقل‌شان استفاده می‌کنند.
سلیمی افزود: بر اساس این تفسیر، در اپیستمه یا در ساختار معرفتی‌ای که بر اساس تفکر اسلامی شکل خواهد گرفت ما به هیچ عنوان عقل انسانی را از رده خارج نخواهیم کرد، بلکه بخشی از معرفت ما و بخشی از اندیشه اسلامی ما بر اساس عقلانیت و شناختی شکل می‌گیرد که بر آمده از اندیشیدن به پدیده‌های طبیعی و آیات الهی نهفته در درون پدیده‌های طبیعی است.
اندیشه معرفت‌شناختی علامه طباطبایی؛ مبنایی برای مکتبی فکری در دانشگاه علامه طباطبایی
وی در پایان عنوان کرد: اگر ما بتوانیم این تفسیر عمیق و ژرف را مبنای علوم انسانی و علوم اجتماعی در جامعه ایران و در دانشگاه علامه طباطبایی قرار بدهیم، من فکر می‌کنم که یک مکتب فکری و یک مکتب اندیشه‌ای که متناسب با تفکر فیلسوف و مفسر بزرگ قرآن، علامه طباطبایی، است در این دانشگاه شکل می‌گیرد.
سلیمی افزود: از این جهت حضور محققین گرامی و اندیشمندان برجسته پژوهشگاه فرهنگ و اندیشه اسلامی در دانشگاه ما گرامی است که می‌توانند با استادان و دانشجویان ما در این زمینه همکاری کنند و امیدوار هستیم که یک زمینه تعامل فکری بین ما ایجاد شود.