عوامل خوشبختی و رستگاری از ديدگاه قرآن كريم
گروه گزارش: قرآن كريم عواملی چند را به عنوان شاخصه‌ها و نشانه‌های رستگاری در دنيا و آخرت برشمرده و از مؤمنان دعوت كرده كه با شناخت اين عوامل زمينه‌های رستگار شدن به‌دست خويش را فراهم كنند. بدون ترديد هر انسان پاك طينتی آرزو و ايده‌آلی جز رستگاری و خوشبختی و سعادتمندی ندارد و دوست دارد پايانی خوش را برای خود رقم زند. آنچه در اين مقاله آمده اشاره‌هايی گذراست به چند عامل ازعوامل خوشبختی و رستگاری كه با هم آن را می خوانيم.
اسلام به عنوان كاملترين و جامع ترين دين الهی خوشبختی و رستگاری انسان‌ها را در قرآن بيان كرده و درآيات متعددی به اين موضوع پرداخته است. در قرآن حدود 40 مرتبه از فلاح (رستگاری) سخن گفته شده و در ضمن آيات مربوطه از صفات و علائم رستگاران و سعادتمندان واقعی واخروی سخن به ميان آمده است كه البته رستگاری از هر دو دنيوی و اخروی مدنظر بوده و از آنجا كه حيات اخروی جاودانی و ابدی است از اهميت بيشتری برخوردار است.
فلاح (رستگاری) از ماده «فلح و فلاح» در اصل به معنی شكافتن و بريدن است و به هرنوع پيروزی و رسيدن به مقصد و خوشبختی اطلاق شده است. درحقيقت افراد پيروز و رستگار و خوشبخت، موانع را از سر راه خود برمی دارند و راه را برای رسيدن به مقاصد هموار می سازند و پيش می روند. فلاح و رستگاری به معنی وسيع آن، هم پيروزی های مادی را شامل می شود و هم معنوی را. رستگاری دنيوی درآن است كه انسان آزاد و سربلند، عزيز و بی نياز زندگی كند كه اين امور جز در سايه ايمان امكان پذير نيست و رستگاری آخرت دراين است كه درجوار رحمت پروردگار درميان نعمت های جاويدان، در كنار دوستان شايسته و پاك و در كمال عزت و سربلندی به سرمی برد.
عوامل رستگاری در قرآن
اما عواملی كه انسان را به رستگاری می رساند و سعادتمند ابدی می كند عبارتند از:
1- ايمان: خداوند درسوره مؤمنون می فرمايد:«قد افلح المؤمنون» يعنی مؤمنان رستگار شدند.
مؤمنان يعنی تصديق كنندگان خدا و يگانگی او و پيغمبران او و آنچه نبی خاتم (صلی الله عليه و آله) آورده است. رستگاری حقيقی بسته به ايمان حقيقی و مقيد به تمام شرايط است كه در آيات بعد به صورت واضح و روشن ذكر می فرمايد. انتخاب فعل ماضی «افلح» درمورد رستگاری مؤمنان، برای تأكيد هرچه بيشتر است؛ يعنی رستگاری آنها آنقدر مسلم است كه گويی قبلا تحقق يافته و ذكر كلمه «قد» قبل از آن نيز تأكيد ديگری برای موضوع است.
تعبيراتی همچون خاشعون، معرضون، راعون و يحافظون همه دليل بر آن است كه برنامه‌های مؤمنان راستين دراين اوصاف برجسته، موقتی و محدود نيست؛ بلكه مستمر و دائمی است.
ايمان به معنای اذعان و تصديق به چيزی و التزام به لوازم آن است؛ مثلاً ايمان به خدا در قرآن به معنای تصديق به يگانگی او و پيغمبرانش و تصديق به روز جزا و بازگشت به سوی او و تصديق به هر حكمی است كه فرستادگان او آورده اند. البته لازمه ايمان عمل صالح است و ايمان تصديق توأم با تسليم و اطمينان خاطر است. ايمان به خدا و پيامبر(ص) و ايمان به كتاب‌های پيشين و روز رستاخيز و آخرت، مايه سعادت اخروی هستند.«در قرآن هرجا كه صفات مؤمنان را می شمارد به دنبال ايمان، عمل صالح را ذكر می فرمايد؛ يعنی اين دو و با هم موجب خوشبختی انسان است.» «من عمل صالحاً من ذكر أو انثی و هو مؤمن فلتحيينه حيوه طيبه» «هركس كار شايسته‌ای كند خواه مرد باشد يا زن، درحالی كه مؤمن است، او را به حياتی پاك زنده می كنيم» و نيز «الذين ءامنوا و عملوا الصالحات طوبی لهم و حسن ماب» «آنها كه ايمان آورند و كارهای شايسته انجام دادند، پاكيزه‌ترين (زندگی) نصيبشان است و بهترين سرانجام ها.» خداوند در سوره نور می فرمايد:«أنما كان قول المومنين ادا دعوا الی الله و رسوله ليحكم بينهم آن يقولوا سمعنا و أطعنا و أولئك هم المفلحون / سخن مؤمنان، هنگامی كه به سوی خدا و رسولش دعوت شوند تا ميان آنان داوری كند تنها اين است كه می گويند: "شنيديم و اطاعت كرديم" و اين‌ها همه رستگاران واقعی هستند.» همچنين در آيه بعد اطاعت كنندگان از خدا و رسول را سعادتمندان واقعی می‌‌شمرد. از اينجا فهميده می شود كه مقتضای اعتقاد قلبی بر پيروی آنچه خدا و رسولش حكم می كنند، همين است كه دعوت خدا و رسول را لبيك گويند نه اين كه آن را رد كنند.
2- نماز: از عوامل بسيار مهم رسيدن به سعادت اخروی نماز است. خدا می فرمايد: «قد أفلح المؤمنون ¤ الذين هم فی صلاتهم خاشعون؛ مؤمنان رستگار شدند، كسانی كه در نمازشان خشوع دارند.» خشوع به معنای تواضع و ادب جسمی و روحی است كه در برابر شخص بزرگ يا حقيقت مهمی در انسان پيدا میشود و آثارش در بدن ظاهر میشود؛ در واقع كسانی كه به هنگام نماز آن چنان حالت توجه به پروردگار می‌يابند كه از غير او جدا می‌شوند و چنان غرق حالت تفكر و حضور و راز و نياز با پروردگارشان می‌شوند كه بر تمام ذرات وجودشان اثر می‌گذارد. اين نماز موجب خودسازی و تربيت انسان است و وسيله ای برای تهذيب روح و جان به‌شمار می‌رود.
همچنين در سوره حج آمده «يا ايهاالذين ءامنوا اركعوا و اسجدوا و اعبدوا ربكم و افعلوا الخير لعلكم تفلحون / ای كسانی كه ايمان آورده‌ايد ركوع كنيد و سجود به‌جا آوريد و پروردگارتان را عبادت كنيد و كار نيك انجام دهيد، شايد رستگار شويد.» در اين آيه ركوع و سجود توصيه شده كه دو ركن مهم نمازند و در پايان وعده رستگاری داده شده است.
همچنين در آيات ديگر محافظت و مراقبت در نماز توصيه شده است و موجب رستگاری انسان شمرده میشود. در سوره مؤمنون، هفت صفت برای مؤمنان سعادتمند ذكر شده كه ابتدا و انتهای اين صفات در مورد نماز است. اين امر بيانگر اهميت نماز است و علاوه بر خشوع، مراقبت و حضور قلب در نماز، نشانه رستگاری معرفی شده است.
در برخی آيات قرآن، ذكر خداوند و مداومت بر آن زمينه دست يابی به فلاح و رستگاری معرفی شده است. «يا ايهاالذين ءامنوا اذا لقيتم فئه فاثبتوا واذكروا الله كثيرا لعلكم تفلحون / ای كسانی كه ايمان آورده ايد هنگام كه (در ميدان نبرد) با گروهی روبرو می شويد ثابت قدم باشيد و خدا را فراوان ياد كنيد باشد كه رستگار شويد.» در سوره جمعه آمده «... واذكروا الله كثيرا لعلكم تفلحون» آياتی نظير آيه های مذكور دلالت بر اهميت ذكر خدا و دعا و مناجات با او برای سعادتمند شدن در زندگی دارد.
3- عمل خير: انجام عمل خير و نيكی‌های فراوان از عوامل ديگر سعادت ابدی انسان است: «والوزن يومئذ الحق فمن ثقلت موازينه فأولئك هم المفلحون / وزن كردن اعمال و سنجش ارزش آنها در آن روز، حق است. كسانی كه ميزان‌های (عمل) آنها سنگين است، همان رستگارانند.» در سوره حج می فرمايد: «... وافعلوا الخير لعلكم تفلحون / كار نيك انجام دهيد شايد رستگار شويد.» از اين آيه بدست می آيد هرچه اعمال خير و نيك انجام دهيم در مسير رسيدن به سعادت قدم برمی داريم.
4- تزكيه نفس: عامل ديگری كه انسان را به زندگی سعادتمند رهنمون می شود تزكيه نفس است. «قد افلح من زكها / به يقين رستگار شد كسی كه به تزكيه نفس پرداخت.» خداوند در سوره شمس پس از اينكه هفت بار به آفريده های بزرگ و مهم (مثل خورشيد، ماه و...) قسم ياد می كند، می فرمايد: «قد افلح من زكها / به يقين سعادتمند شد كسی كه نفس خود را از آلودگيها (گناهان) زدود و پاك كرد» و اين نشانگر اهميت پيراستن جسم و جان از ناپاكی‌ها است كه در نتيجه آن رستگاری و خوشبختی نصيب آدمی میشود.
آنگاه كه انسان نفس خود را پاكيزه كرد و آن را از صفات حيواتی مبرا كرد، آنچه خير و مايه رستگاری اوست از جانب خدا به وی الهام می گردد.
تا نفس مبرا ز مناهی نشود / دل آينه نور الهی نشود
خداوند در سوره اعلی می فرمايد: «قد أفلح من تزكی / يقيناً، كسی كه پاكی جست، رستگار شد.» آری هركس درمقام مجاهده با نفس برآمد، سعادتمند گشت و قابليت سكونت در جوار رحمت الهی را كه همانا كمال خوشبختی است پيدا كرد.
5- تقوا: خداوند در آيات متعددی بعد از بيان صفت تقوا به رستگاری و سعادتمندی بشارت داده است. در سوره مائده آمده: «قل لايستوی الخبيث... فاتقواالله يا اولی الالباب لعلكم تفلحون / بگو هيچ گاه ناپاك و پاك مساوی نيستند... از مخالفت خدا بپرهيزيد ای خردمندان، شايد رستگار شويد.»
زمانی كه انسان از هوا و هوس پيروی نكند و نفس خود را از آلودگی به معاصی حفظ كند در زندگی ابدی اش سعادت مند خواهد بود. همچنين از طرح تقوا به عنوان عامل مهم رستگاری در چندين آيه در قرآن به اهميت اين ويژگی در زندگی انسان پی می‌بريم.
يكی از موارد با اهميت سعادت و رستگاری انسان، داشتن تقواست كه از مصاديق آن كه در قرآن ذكر شده نگهداشتن نفس از حرص و بخل، روی‌گردانی از لغو، دوری از شراب و قمار و بت پرستی و شرك و رباخواری و نيز حفظ عفت و پاكدامنی است.
6- زكات: يكی ديگر از عوامل مهم پيروزی و ظفرمندی در دنيا و آخرت مسئله زكات است كه شامل زكات شرعی، انفاق مال و صدقه و زكات فطره می باشد. دادن زكات چه زكات مال و چه زكات فطره موجب خوشبختی اداءكننده آن است. خداوند در سوره اعلی فرموده: «قد افلح من تزكی و ذكر اسم ربه فصلی / به يقين كسی كه پاكی جست رستگار شد و آن كه نام پروردگارش را ياد كرد سپس نماز خواند.»
در سوره مؤمنون هم زكات دادن از عوامل رستگاری به شمار آمده است. «والذين هم للزكوه فاعلون» در اينجا اداء زكات و مداومت بر آن كه جنبه اجتماعی و مالی دارد از صفات مؤمنان و رستگاران بيان شده است. مطابق آيات قرآن، انسان برای رسيدن به نهايت كاميابی غيراز توجه ويژه به نماز و اعمال عبادی بايد به مسائل اجتماعی كه از مهمترين مصاديق آن مسأله زكات است توجه نمايد چرا كه نماز زحمت جسمی برای فرد بدنبال دارد و زكات دادن گذشتن از مال دنيا برای رضای خداوند متعال است و اثر آن جلا دادن و صفا دادن به قلب و موجب نورانيت روح انسانی است. مصداق ديگر برای اين موضوع انفاق در راه خداست. در سوره روم آمده: «فآت ذا القربی حقه والمسكين و ابن السبيل دلك خير للذين يريدون وجه الله و اولئك هم المفلحون / پس حق نزديكان و مسكينان و در راه ماندگان را ادا كن اين برای آنها كه رضای خدا را می‌طلبند بهتر است و چنين كسانی رستگارانند.»
«ذی القربی» به معنای صاحب قرابت از ارحام است و مقصود خويشاوندان است و مسكين كسی را گويند كه از فقير بدحال تر باشد و ابن سبيل مسافری را گويند كه در راه مانده و حاجتمند است. پس حقوق اين گروه‌ها را بايد ادا كرد تا به فلاح و كاميابی دست يافت.
7- جهاد: درچندين آيه بعد از بيان جهاد در راه خدا يا با جان و يا با مال وعده رستگاری داده شده است. «... و جاهدوا فی سبيله لعلكم تفلحون / و جهاد كنيد در راه خدا شايد كه رستگار شويد.»
در سوره توبه می فرمايد: «لكن الرسول والذين ءامنوا معه جاهدوا باموالهم و انفسهم و اولئك لهم الخيرات و اولئك هم المفلحون / ولی پيامبر و كسانی كه با او ايمان آوردند با اموال و جانهايشان جهاد كردند و همه نيكی ها برای آنهاست و آنها همان رستگارانند.»
همچنين پايداری در مقابله با دشمن و مراقبت از كار دشمن نيز از عواملی است كه نتيجه آن رسيدن به سعادت است. در سوره انفال می‌فرمايد: «يا ايها الذين ءامنوا ... فاثبتوا و... لعلكم تفلحون / ثابت قدم باشيد و پايداری كنيد باشد كه رستگار شويد.» در موقعيتی كه با كافران درحال جنگ هستيد پايداری كنيد و فرار نكنيد تا در دنيا پيروز شويد و در آخرت هم سعادتمند. در سوره آل عمران می‌فرمايد: «يايهاالذين ءامنوا... و رابطوا ... لعلكم تفلحون» مراقب كار دشمن باشيد و هشيار باشيد تا ازدشمن آسيب نبينيد. باز هم نتيجه اين كار را فلاحت و سعادتمندی می داند.
دشمن شناسی مسأله مهمی است كه انسان در همه دوران بايد مورد توجه قرار دهد و با توجه به شناختی كه از دشمن پيدا كرده است به تدبير امور بپردازد و راه‌های مقابله با او را كشف كند و نقاط ضعف و قوت او را بشناسد تا هرگز مغلوب دشمن نشود.
در سوره مجادله آيه 22 می‌فرمايد: «لاتجد قوما يومنون بالله واليوم الاخر يوادون من حادالله و رسوله و لو... اولئك حزب الله الا ان حزب الله هم المفلحون / هيچ قومی نخواهی يافت كه ايمان به خدا و روز جزا داشته باشد و در عين حال با كسانی كه با خدا و رسولش دشمنی می‌كنند دوستی كند، هر چند دشمن خدا و رسول، پدران و يا فرزندان و يا برادرانشان و يا قوم و قبيله شان باشد برای اينكه خداوند در دلهايشان ايمان را نوشته و... ايشان حزب خدايند آگاه باشيد كه حزب خداوند رستگارانند.» به نظر می رسد كه اين آيه دلالت بر اهميت عقيده و باور می كند به گونه ای كه وقتی انسان به خدا ايمان آورد ديگر دشمنان خدا را به دوستی بر نمی گزيند يعنی همان دشمنی با دشمنان خدا و رسول و همان تبری كه جزو فروع دين ماست، می‌باشد. چگونه ممكن است جمع شود بين دوستی با كسی و دوستی با دشمن او.
8- وفای به عهد: در سوره مؤمنون از جمله هفت صفتی كه برای مؤمنان رستگار شمرده است وفای به عهد و پيمان است. «والذين هم لاماناتهم و عهدهم راعون، (43) آنها كه رعايت امانت و عهد می كنند». افراد يك جامعه اگر پايبند به عهد و پيمان باشند و امانتداری از ويژگی های آنها محسوب شود خيلی از مشكلات مبتلا به حل میشود، از جمله يكی از آن امانات همين مسئوليت‌هايی است كه به افراد واگذار میشود. اگر همگان به اين نكته توجه داشته باشند كه مسئوليتی كه به آنها سپرده شده است امانتی بيش نيست و عهدی است كه بين خود و اداره يا شركت و يا نظام خود منعقد كرده‌اند حسا س‌تر و دقيق‌تر خواهند شد تا آن مسئوليت را هم در حضور جامعه و مردم و هم در محضر خداوند باری تعالی بهتر و مفيدتر به انجام برسانند و لغزش به خود راه نداده با ايمانی راسخ به ادای مسئوليت و تكليف خويش در قبال جامعه و مردم بپردازند. البته در تفاسير منظور از امانات به فرزندان يا زنان يا امامت ائمه (عليهم السلام) و يا مطلق ولايت و حكومت تعبير شده است.
9- استفاده از «وسيله» برای تقرب به خدا: خداوند در سوره مائده می فرمايد: «يايها الذين ءامنوا اتقوالله و ابتغوا اليه الوسيله و جاهدوا فی سبيله لعلكم تفلحون / ای كسانی كه ايمان آورده ايد از مخالفت خدا بپرهيزيد و وسيله‌ای برای تقرب به او بجوئيد و در راه خدا جهاد كنيد، باشد كه رستگار شويد.» حقيقت وسيله به درگاه خدا، مراعات راه خداست به اينكه اولاً به احكام او علم پيدا كنی و در ثانی به بندگی او بپردازی و ثالثاً در جستجوی مكارم و عمل به مستحبات شريعت باشی.
وسيله نوعی توسل است در مورد خداوند كه منزه از مكان و جسم است. توسل معنوی و پيدا كردن رابطه‌ای است كه بين بنده و پروردگارش اتصال برقرار كند و از آنجا كه بين بنده و پروردگارش هيچ رابطه ای به جز عبوديت نيست قهراً وسيله عبارتست از اين كه انسان به حقيقت، عبوديت را دست يابد و به درگاه خدای تعالی وجهه مسكنت و فقر به خود گيرد. و همچنين گفته‌اند وسيله به معنای رساندن خود به چيزی با ميل و رغبت است. و برخی گفته‌اند مقصود توسل به ائمه (عليهم السلام) كه در نزد خدا صاحب آبرويند و دست به دامن شدن ائمه (عليهم السلام) برای تقرب به خداوند باری تعالی می‌باشد.
10- امر به معروف و نهی از منكر: خداوند در سوره آل عمران می‌فرمايد: «ولتكن منكم امه يدعون الی الخير و يامرون بالمعروف و ينهون عن المنكر و اولئك هم المفلحون / بايد از ميان شما، جمعی دعوت به نيكی و امر به معروف و نهی از منكر كنند و آنها همان رستگارانند.» از اين آيه استفاده می شود كه امر به معروف و نهی از منكر به طور مستقل به سعادت انسان منتهی میشود. البته اين كار شرايطی دارد كه با وجود آن شرايط بر فرد واجب می شود كه امر به معروف و نهی از منكر كند.
امت در اصل از ماده «ام» به معنی هر چيزی است كه اشياء ديگری به آن ضميمه شوند و به همين جهت «امت» به جماعتی كه جنبه وحدتی در ميان آنها باشد، گفته میشود. خواه وحدت از نظر زمان باشد يا مكان و يا هدف و مرام؛ چون به دنبال آيات پيش كه به اخوت و اتحاد توجه دارد به مسأله امر به معروف و نهی از منكر اشاره كرده اين در حقيقت به منزله يك پوشش اجتماعی برای محافظت از جمعيت است؛ زيرا اگر مسئله امر به معروف و نهی از منكر در ميان نباشد عوامل مختلفی كه دشمن بقای «وحدت اجتماعی» هستند، همچون موريانه از درون، ريشه‌های اجتماع را می‌خورند و آن را از هم متلاشی می‌سازند. بنابراين حفظ وحدت اجتماعی بدون نظارت عمومی ممكن نيست.
احاديث معتبر زيادی بر اهميت اين امر به معروف و نهی از منكر در جامعه اسلامی دلالت دارد از جمله روايتی از امام باقر(ع) كه فرمودند: «امر به معروف و نهی از منكر راه انبياء و طريق صالحان است. فريضه بزرگی است كه قيام تمام فرائض به آن است، راه‌ها به آن ايمن و كسب ها به آن حلال و مظالم به سبب آن رد و زمين به آن آباد میشود و به آن انصاف از دشمنان ظهور می‌يابد و استقامت امور به آن حاصل می‌آيد.»
همچنين علی(ع) می فرمايد: «تمام كارهای نيك و حتی جهاد در راه خدا در برابر امر به معروف و نهی از منكر چون آب دهان است در برابر دريای پهناور. اين دو وظيفه بزرگ در حقيقت ضامن اجرای بقيه وظايف فردی و اجتماعی است و در حكم روح و جان آن ها می‌باشد و با تعطيل آنها تمام احكام و اصول اخلاقی، ارزش خود را از دست خواهد داد.»
11- صبر و سفارش به آن: در سوره آل عمران می‌خوانيم: «يا ايها الذين امنوا اصبروا و صابروا و رابطوا و اتقوا الله لعلكم تفلحون / ای كسانی كه ايمان آورده ايد (در برابر مشكلات و هوس‌ها) استقامت كنيد و در برابر دشمنان (نيز) پايدار باشيد و از مرزهای خود، مراقبت كنيد و از خدا بترسيد، باشد كه رستگار شويد.» چنانچه مشاهده می شود در اين آيه فرموده كه ای اهل ايمان در كار دين صبر كنيد و يكديگر را به صبر و مقاومت سفارش كنيد و مهيا و مراقب كار دشمن بوده و خدا ترس باشيد شايد كه رستگار شويد. همه دستورات در آيه مذكور به طور مطلق آمده و معنای عام را دربردارد.
12- توبه: خداوند در سوره نور می‌فرمايد: «... و توبوا الی الله جميعاً ايه المومنون لعلكم تفلحون / به سوی خدا بازگرديد ای مؤمنان باشد كه سعادتمند شويد.» خداوند در اين آيه بعد از تذكرات و دستوراتی كه در مورد حفظ عفت و آبرو به مردان و زنان مؤمن می دهد می‌فرمايد در هر جايی كه مخالفت اين احكام را نموديد توبه كنيد و از مخالفت اوامر الهی به موافقت باز آييد كه اميد رستگاری برای شما هست.
و نيز در سوره قصص می‌فرمايد: «فاما من تاب و ءامن و عمل صالحاً فعسی ان يكون من المفلحين / كسی كه توبه كند و ايمان آورد و عمل صالح انجام دهد اميد است از رستگاران باشد.» پس توبه و انابه از گناهان گذشته و قرار گرفتن در زير چتر حمايت الهی و اطاعت از اوامر خداوند متعال گام مهمی در رسيدن به هدف متعالی انسانی يعنی سعادت دنيوی و اخروی است؛ زيرا در آيات مختلفی از تواب بودن و توبه پذير بودن خداوند سخن به ميان آمده است.
كوتاه سخن آنكه از نظر قرآن عواملی كه در اين مقاله مورد بررسی قرارگرفت، پله‌های اصلی ارتقاء به جايگاه ظفرمندی و سعادت و قرارگرفتن در جوار رحمت الهی است كه كمال پيروزی و رستگاری به‌شمار می رود. به عبارت ديگر با تأمل و تدبر در آيات مطرح شده و در مطالب پيشين می توان گفت كه اعتقاد قلبی به اصول دين و التزام عملی به فروع دين در نهايت، به رستگاری و فلاح انسان ختم میشود.
نويسنده: صغری عبدلی ــ مركز فرهنگ و معارف قرآن
ويراستار: جواد شمس
فلاح (رستگاری) از ماده «فلح و فلاح» در اصل به معنی شكافتن و بريدن است و به هرنوع پيروزی و رسيدن به مقصد و خوشبختی اطلاق شده است. درحقيقت افراد پيروز و رستگار و خوشبخت، موانع را از سر راه خود برمی دارند و راه را برای رسيدن به مقاصد هموار می سازند و پيش می روند. فلاح و رستگاری به معنی وسيع آن، هم پيروزی های مادی را شامل می شود و هم معنوی را. رستگاری دنيوی درآن است كه انسان آزاد و سربلند، عزيز و بی نياز زندگی كند كه اين امور جز در سايه ايمان امكان پذير نيست و رستگاری آخرت دراين است كه درجوار رحمت پروردگار درميان نعمت های جاويدان، در كنار دوستان شايسته و پاك و در كمال عزت و سربلندی به سرمی برد.
عوامل رستگاری در قرآن
اما عواملی كه انسان را به رستگاری می رساند و سعادتمند ابدی می كند عبارتند از:
1- ايمان: خداوند درسوره مؤمنون می فرمايد:«قد افلح المؤمنون» يعنی مؤمنان رستگار شدند.
مؤمنان يعنی تصديق كنندگان خدا و يگانگی او و پيغمبران او و آنچه نبی خاتم (صلی الله عليه و آله) آورده است. رستگاری حقيقی بسته به ايمان حقيقی و مقيد به تمام شرايط است كه در آيات بعد به صورت واضح و روشن ذكر می فرمايد. انتخاب فعل ماضی «افلح» درمورد رستگاری مؤمنان، برای تأكيد هرچه بيشتر است؛ يعنی رستگاری آنها آنقدر مسلم است كه گويی قبلا تحقق يافته و ذكر كلمه «قد» قبل از آن نيز تأكيد ديگری برای موضوع است.
تعبيراتی همچون خاشعون، معرضون، راعون و يحافظون همه دليل بر آن است كه برنامه‌های مؤمنان راستين دراين اوصاف برجسته، موقتی و محدود نيست؛ بلكه مستمر و دائمی است.
ايمان به معنای اذعان و تصديق به چيزی و التزام به لوازم آن است؛ مثلاً ايمان به خدا در قرآن به معنای تصديق به يگانگی او و پيغمبرانش و تصديق به روز جزا و بازگشت به سوی او و تصديق به هر حكمی است كه فرستادگان او آورده اند. البته لازمه ايمان عمل صالح است و ايمان تصديق توأم با تسليم و اطمينان خاطر است. ايمان به خدا و پيامبر(ص) و ايمان به كتاب‌های پيشين و روز رستاخيز و آخرت، مايه سعادت اخروی هستند.«در قرآن هرجا كه صفات مؤمنان را می شمارد به دنبال ايمان، عمل صالح را ذكر می فرمايد؛ يعنی اين دو و با هم موجب خوشبختی انسان است.» «من عمل صالحاً من ذكر أو انثی و هو مؤمن فلتحيينه حيوه طيبه» «هركس كار شايسته‌ای كند خواه مرد باشد يا زن، درحالی كه مؤمن است، او را به حياتی پاك زنده می كنيم» و نيز «الذين ءامنوا و عملوا الصالحات طوبی لهم و حسن ماب» «آنها كه ايمان آورند و كارهای شايسته انجام دادند، پاكيزه‌ترين (زندگی) نصيبشان است و بهترين سرانجام ها.» خداوند در سوره نور می فرمايد:«أنما كان قول المومنين ادا دعوا الی الله و رسوله ليحكم بينهم آن يقولوا سمعنا و أطعنا و أولئك هم المفلحون / سخن مؤمنان، هنگامی كه به سوی خدا و رسولش دعوت شوند تا ميان آنان داوری كند تنها اين است كه می گويند: "شنيديم و اطاعت كرديم" و اين‌ها همه رستگاران واقعی هستند.» همچنين در آيه بعد اطاعت كنندگان از خدا و رسول را سعادتمندان واقعی می‌‌شمرد. از اينجا فهميده می شود كه مقتضای اعتقاد قلبی بر پيروی آنچه خدا و رسولش حكم می كنند، همين است كه دعوت خدا و رسول را لبيك گويند نه اين كه آن را رد كنند.
2- نماز: از عوامل بسيار مهم رسيدن به سعادت اخروی نماز است. خدا می فرمايد: «قد أفلح المؤمنون ¤ الذين هم فی صلاتهم خاشعون؛ مؤمنان رستگار شدند، كسانی كه در نمازشان خشوع دارند.» خشوع به معنای تواضع و ادب جسمی و روحی است كه در برابر شخص بزرگ يا حقيقت مهمی در انسان پيدا میشود و آثارش در بدن ظاهر میشود؛ در واقع كسانی كه به هنگام نماز آن چنان حالت توجه به پروردگار می‌يابند كه از غير او جدا می‌شوند و چنان غرق حالت تفكر و حضور و راز و نياز با پروردگارشان می‌شوند كه بر تمام ذرات وجودشان اثر می‌گذارد. اين نماز موجب خودسازی و تربيت انسان است و وسيله ای برای تهذيب روح و جان به‌شمار می‌رود.
همچنين در سوره حج آمده «يا ايهاالذين ءامنوا اركعوا و اسجدوا و اعبدوا ربكم و افعلوا الخير لعلكم تفلحون / ای كسانی كه ايمان آورده‌ايد ركوع كنيد و سجود به‌جا آوريد و پروردگارتان را عبادت كنيد و كار نيك انجام دهيد، شايد رستگار شويد.» در اين آيه ركوع و سجود توصيه شده كه دو ركن مهم نمازند و در پايان وعده رستگاری داده شده است.
همچنين در آيات ديگر محافظت و مراقبت در نماز توصيه شده است و موجب رستگاری انسان شمرده میشود. در سوره مؤمنون، هفت صفت برای مؤمنان سعادتمند ذكر شده كه ابتدا و انتهای اين صفات در مورد نماز است. اين امر بيانگر اهميت نماز است و علاوه بر خشوع، مراقبت و حضور قلب در نماز، نشانه رستگاری معرفی شده است.
در برخی آيات قرآن، ذكر خداوند و مداومت بر آن زمينه دست يابی به فلاح و رستگاری معرفی شده است. «يا ايهاالذين ءامنوا اذا لقيتم فئه فاثبتوا واذكروا الله كثيرا لعلكم تفلحون / ای كسانی كه ايمان آورده ايد هنگام كه (در ميدان نبرد) با گروهی روبرو می شويد ثابت قدم باشيد و خدا را فراوان ياد كنيد باشد كه رستگار شويد.» در سوره جمعه آمده «... واذكروا الله كثيرا لعلكم تفلحون» آياتی نظير آيه های مذكور دلالت بر اهميت ذكر خدا و دعا و مناجات با او برای سعادتمند شدن در زندگی دارد.
3- عمل خير: انجام عمل خير و نيكی‌های فراوان از عوامل ديگر سعادت ابدی انسان است: «والوزن يومئذ الحق فمن ثقلت موازينه فأولئك هم المفلحون / وزن كردن اعمال و سنجش ارزش آنها در آن روز، حق است. كسانی كه ميزان‌های (عمل) آنها سنگين است، همان رستگارانند.» در سوره حج می فرمايد: «... وافعلوا الخير لعلكم تفلحون / كار نيك انجام دهيد شايد رستگار شويد.» از اين آيه بدست می آيد هرچه اعمال خير و نيك انجام دهيم در مسير رسيدن به سعادت قدم برمی داريم.
4- تزكيه نفس: عامل ديگری كه انسان را به زندگی سعادتمند رهنمون می شود تزكيه نفس است. «قد افلح من زكها / به يقين رستگار شد كسی كه به تزكيه نفس پرداخت.» خداوند در سوره شمس پس از اينكه هفت بار به آفريده های بزرگ و مهم (مثل خورشيد، ماه و...) قسم ياد می كند، می فرمايد: «قد افلح من زكها / به يقين سعادتمند شد كسی كه نفس خود را از آلودگيها (گناهان) زدود و پاك كرد» و اين نشانگر اهميت پيراستن جسم و جان از ناپاكی‌ها است كه در نتيجه آن رستگاری و خوشبختی نصيب آدمی میشود.
آنگاه كه انسان نفس خود را پاكيزه كرد و آن را از صفات حيواتی مبرا كرد، آنچه خير و مايه رستگاری اوست از جانب خدا به وی الهام می گردد.
تا نفس مبرا ز مناهی نشود / دل آينه نور الهی نشود
خداوند در سوره اعلی می فرمايد: «قد أفلح من تزكی / يقيناً، كسی كه پاكی جست، رستگار شد.» آری هركس درمقام مجاهده با نفس برآمد، سعادتمند گشت و قابليت سكونت در جوار رحمت الهی را كه همانا كمال خوشبختی است پيدا كرد.
5- تقوا: خداوند در آيات متعددی بعد از بيان صفت تقوا به رستگاری و سعادتمندی بشارت داده است. در سوره مائده آمده: «قل لايستوی الخبيث... فاتقواالله يا اولی الالباب لعلكم تفلحون / بگو هيچ گاه ناپاك و پاك مساوی نيستند... از مخالفت خدا بپرهيزيد ای خردمندان، شايد رستگار شويد.»
زمانی كه انسان از هوا و هوس پيروی نكند و نفس خود را از آلودگی به معاصی حفظ كند در زندگی ابدی اش سعادت مند خواهد بود. همچنين از طرح تقوا به عنوان عامل مهم رستگاری در چندين آيه در قرآن به اهميت اين ويژگی در زندگی انسان پی می‌بريم.
يكی از موارد با اهميت سعادت و رستگاری انسان، داشتن تقواست كه از مصاديق آن كه در قرآن ذكر شده نگهداشتن نفس از حرص و بخل، روی‌گردانی از لغو، دوری از شراب و قمار و بت پرستی و شرك و رباخواری و نيز حفظ عفت و پاكدامنی است.
6- زكات: يكی ديگر از عوامل مهم پيروزی و ظفرمندی در دنيا و آخرت مسئله زكات است كه شامل زكات شرعی، انفاق مال و صدقه و زكات فطره می باشد. دادن زكات چه زكات مال و چه زكات فطره موجب خوشبختی اداءكننده آن است. خداوند در سوره اعلی فرموده: «قد افلح من تزكی و ذكر اسم ربه فصلی / به يقين كسی كه پاكی جست رستگار شد و آن كه نام پروردگارش را ياد كرد سپس نماز خواند.»
در سوره مؤمنون هم زكات دادن از عوامل رستگاری به شمار آمده است. «والذين هم للزكوه فاعلون» در اينجا اداء زكات و مداومت بر آن كه جنبه اجتماعی و مالی دارد از صفات مؤمنان و رستگاران بيان شده است. مطابق آيات قرآن، انسان برای رسيدن به نهايت كاميابی غيراز توجه ويژه به نماز و اعمال عبادی بايد به مسائل اجتماعی كه از مهمترين مصاديق آن مسأله زكات است توجه نمايد چرا كه نماز زحمت جسمی برای فرد بدنبال دارد و زكات دادن گذشتن از مال دنيا برای رضای خداوند متعال است و اثر آن جلا دادن و صفا دادن به قلب و موجب نورانيت روح انسانی است. مصداق ديگر برای اين موضوع انفاق در راه خداست. در سوره روم آمده: «فآت ذا القربی حقه والمسكين و ابن السبيل دلك خير للذين يريدون وجه الله و اولئك هم المفلحون / پس حق نزديكان و مسكينان و در راه ماندگان را ادا كن اين برای آنها كه رضای خدا را می‌طلبند بهتر است و چنين كسانی رستگارانند.»
«ذی القربی» به معنای صاحب قرابت از ارحام است و مقصود خويشاوندان است و مسكين كسی را گويند كه از فقير بدحال تر باشد و ابن سبيل مسافری را گويند كه در راه مانده و حاجتمند است. پس حقوق اين گروه‌ها را بايد ادا كرد تا به فلاح و كاميابی دست يافت.
7- جهاد: درچندين آيه بعد از بيان جهاد در راه خدا يا با جان و يا با مال وعده رستگاری داده شده است. «... و جاهدوا فی سبيله لعلكم تفلحون / و جهاد كنيد در راه خدا شايد كه رستگار شويد.»
در سوره توبه می فرمايد: «لكن الرسول والذين ءامنوا معه جاهدوا باموالهم و انفسهم و اولئك لهم الخيرات و اولئك هم المفلحون / ولی پيامبر و كسانی كه با او ايمان آوردند با اموال و جانهايشان جهاد كردند و همه نيكی ها برای آنهاست و آنها همان رستگارانند.»
همچنين پايداری در مقابله با دشمن و مراقبت از كار دشمن نيز از عواملی است كه نتيجه آن رسيدن به سعادت است. در سوره انفال می‌فرمايد: «يا ايها الذين ءامنوا ... فاثبتوا و... لعلكم تفلحون / ثابت قدم باشيد و پايداری كنيد باشد كه رستگار شويد.» در موقعيتی كه با كافران درحال جنگ هستيد پايداری كنيد و فرار نكنيد تا در دنيا پيروز شويد و در آخرت هم سعادتمند. در سوره آل عمران می‌فرمايد: «يايهاالذين ءامنوا... و رابطوا ... لعلكم تفلحون» مراقب كار دشمن باشيد و هشيار باشيد تا ازدشمن آسيب نبينيد. باز هم نتيجه اين كار را فلاحت و سعادتمندی می داند.
دشمن شناسی مسأله مهمی است كه انسان در همه دوران بايد مورد توجه قرار دهد و با توجه به شناختی كه از دشمن پيدا كرده است به تدبير امور بپردازد و راه‌های مقابله با او را كشف كند و نقاط ضعف و قوت او را بشناسد تا هرگز مغلوب دشمن نشود.
در سوره مجادله آيه 22 می‌فرمايد: «لاتجد قوما يومنون بالله واليوم الاخر يوادون من حادالله و رسوله و لو... اولئك حزب الله الا ان حزب الله هم المفلحون / هيچ قومی نخواهی يافت كه ايمان به خدا و روز جزا داشته باشد و در عين حال با كسانی كه با خدا و رسولش دشمنی می‌كنند دوستی كند، هر چند دشمن خدا و رسول، پدران و يا فرزندان و يا برادرانشان و يا قوم و قبيله شان باشد برای اينكه خداوند در دلهايشان ايمان را نوشته و... ايشان حزب خدايند آگاه باشيد كه حزب خداوند رستگارانند.» به نظر می رسد كه اين آيه دلالت بر اهميت عقيده و باور می كند به گونه ای كه وقتی انسان به خدا ايمان آورد ديگر دشمنان خدا را به دوستی بر نمی گزيند يعنی همان دشمنی با دشمنان خدا و رسول و همان تبری كه جزو فروع دين ماست، می‌باشد. چگونه ممكن است جمع شود بين دوستی با كسی و دوستی با دشمن او.
8- وفای به عهد: در سوره مؤمنون از جمله هفت صفتی كه برای مؤمنان رستگار شمرده است وفای به عهد و پيمان است. «والذين هم لاماناتهم و عهدهم راعون، (43) آنها كه رعايت امانت و عهد می كنند». افراد يك جامعه اگر پايبند به عهد و پيمان باشند و امانتداری از ويژگی های آنها محسوب شود خيلی از مشكلات مبتلا به حل میشود، از جمله يكی از آن امانات همين مسئوليت‌هايی است كه به افراد واگذار میشود. اگر همگان به اين نكته توجه داشته باشند كه مسئوليتی كه به آنها سپرده شده است امانتی بيش نيست و عهدی است كه بين خود و اداره يا شركت و يا نظام خود منعقد كرده‌اند حسا س‌تر و دقيق‌تر خواهند شد تا آن مسئوليت را هم در حضور جامعه و مردم و هم در محضر خداوند باری تعالی بهتر و مفيدتر به انجام برسانند و لغزش به خود راه نداده با ايمانی راسخ به ادای مسئوليت و تكليف خويش در قبال جامعه و مردم بپردازند. البته در تفاسير منظور از امانات به فرزندان يا زنان يا امامت ائمه (عليهم السلام) و يا مطلق ولايت و حكومت تعبير شده است.
9- استفاده از «وسيله» برای تقرب به خدا: خداوند در سوره مائده می فرمايد: «يايها الذين ءامنوا اتقوالله و ابتغوا اليه الوسيله و جاهدوا فی سبيله لعلكم تفلحون / ای كسانی كه ايمان آورده ايد از مخالفت خدا بپرهيزيد و وسيله‌ای برای تقرب به او بجوئيد و در راه خدا جهاد كنيد، باشد كه رستگار شويد.» حقيقت وسيله به درگاه خدا، مراعات راه خداست به اينكه اولاً به احكام او علم پيدا كنی و در ثانی به بندگی او بپردازی و ثالثاً در جستجوی مكارم و عمل به مستحبات شريعت باشی.
وسيله نوعی توسل است در مورد خداوند كه منزه از مكان و جسم است. توسل معنوی و پيدا كردن رابطه‌ای است كه بين بنده و پروردگارش اتصال برقرار كند و از آنجا كه بين بنده و پروردگارش هيچ رابطه ای به جز عبوديت نيست قهراً وسيله عبارتست از اين كه انسان به حقيقت، عبوديت را دست يابد و به درگاه خدای تعالی وجهه مسكنت و فقر به خود گيرد. و همچنين گفته‌اند وسيله به معنای رساندن خود به چيزی با ميل و رغبت است. و برخی گفته‌اند مقصود توسل به ائمه (عليهم السلام) كه در نزد خدا صاحب آبرويند و دست به دامن شدن ائمه (عليهم السلام) برای تقرب به خداوند باری تعالی می‌باشد.
10- امر به معروف و نهی از منكر: خداوند در سوره آل عمران می‌فرمايد: «ولتكن منكم امه يدعون الی الخير و يامرون بالمعروف و ينهون عن المنكر و اولئك هم المفلحون / بايد از ميان شما، جمعی دعوت به نيكی و امر به معروف و نهی از منكر كنند و آنها همان رستگارانند.» از اين آيه استفاده می شود كه امر به معروف و نهی از منكر به طور مستقل به سعادت انسان منتهی میشود. البته اين كار شرايطی دارد كه با وجود آن شرايط بر فرد واجب می شود كه امر به معروف و نهی از منكر كند.
امت در اصل از ماده «ام» به معنی هر چيزی است كه اشياء ديگری به آن ضميمه شوند و به همين جهت «امت» به جماعتی كه جنبه وحدتی در ميان آنها باشد، گفته میشود. خواه وحدت از نظر زمان باشد يا مكان و يا هدف و مرام؛ چون به دنبال آيات پيش كه به اخوت و اتحاد توجه دارد به مسأله امر به معروف و نهی از منكر اشاره كرده اين در حقيقت به منزله يك پوشش اجتماعی برای محافظت از جمعيت است؛ زيرا اگر مسئله امر به معروف و نهی از منكر در ميان نباشد عوامل مختلفی كه دشمن بقای «وحدت اجتماعی» هستند، همچون موريانه از درون، ريشه‌های اجتماع را می‌خورند و آن را از هم متلاشی می‌سازند. بنابراين حفظ وحدت اجتماعی بدون نظارت عمومی ممكن نيست.
احاديث معتبر زيادی بر اهميت اين امر به معروف و نهی از منكر در جامعه اسلامی دلالت دارد از جمله روايتی از امام باقر(ع) كه فرمودند: «امر به معروف و نهی از منكر راه انبياء و طريق صالحان است. فريضه بزرگی است كه قيام تمام فرائض به آن است، راه‌ها به آن ايمن و كسب ها به آن حلال و مظالم به سبب آن رد و زمين به آن آباد میشود و به آن انصاف از دشمنان ظهور می‌يابد و استقامت امور به آن حاصل می‌آيد.»
همچنين علی(ع) می فرمايد: «تمام كارهای نيك و حتی جهاد در راه خدا در برابر امر به معروف و نهی از منكر چون آب دهان است در برابر دريای پهناور. اين دو وظيفه بزرگ در حقيقت ضامن اجرای بقيه وظايف فردی و اجتماعی است و در حكم روح و جان آن ها می‌باشد و با تعطيل آنها تمام احكام و اصول اخلاقی، ارزش خود را از دست خواهد داد.»
11- صبر و سفارش به آن: در سوره آل عمران می‌خوانيم: «يا ايها الذين امنوا اصبروا و صابروا و رابطوا و اتقوا الله لعلكم تفلحون / ای كسانی كه ايمان آورده ايد (در برابر مشكلات و هوس‌ها) استقامت كنيد و در برابر دشمنان (نيز) پايدار باشيد و از مرزهای خود، مراقبت كنيد و از خدا بترسيد، باشد كه رستگار شويد.» چنانچه مشاهده می شود در اين آيه فرموده كه ای اهل ايمان در كار دين صبر كنيد و يكديگر را به صبر و مقاومت سفارش كنيد و مهيا و مراقب كار دشمن بوده و خدا ترس باشيد شايد كه رستگار شويد. همه دستورات در آيه مذكور به طور مطلق آمده و معنای عام را دربردارد.
12- توبه: خداوند در سوره نور می‌فرمايد: «... و توبوا الی الله جميعاً ايه المومنون لعلكم تفلحون / به سوی خدا بازگرديد ای مؤمنان باشد كه سعادتمند شويد.» خداوند در اين آيه بعد از تذكرات و دستوراتی كه در مورد حفظ عفت و آبرو به مردان و زنان مؤمن می دهد می‌فرمايد در هر جايی كه مخالفت اين احكام را نموديد توبه كنيد و از مخالفت اوامر الهی به موافقت باز آييد كه اميد رستگاری برای شما هست.
و نيز در سوره قصص می‌فرمايد: «فاما من تاب و ءامن و عمل صالحاً فعسی ان يكون من المفلحين / كسی كه توبه كند و ايمان آورد و عمل صالح انجام دهد اميد است از رستگاران باشد.» پس توبه و انابه از گناهان گذشته و قرار گرفتن در زير چتر حمايت الهی و اطاعت از اوامر خداوند متعال گام مهمی در رسيدن به هدف متعالی انسانی يعنی سعادت دنيوی و اخروی است؛ زيرا در آيات مختلفی از تواب بودن و توبه پذير بودن خداوند سخن به ميان آمده است.
كوتاه سخن آنكه از نظر قرآن عواملی كه در اين مقاله مورد بررسی قرارگرفت، پله‌های اصلی ارتقاء به جايگاه ظفرمندی و سعادت و قرارگرفتن در جوار رحمت الهی است كه كمال پيروزی و رستگاری به‌شمار می رود. به عبارت ديگر با تأمل و تدبر در آيات مطرح شده و در مطالب پيشين می توان گفت كه اعتقاد قلبی به اصول دين و التزام عملی به فروع دين در نهايت، به رستگاری و فلاح انسان ختم میشود.
نويسنده: صغری عبدلی ــ مركز فرهنگ و معارف قرآن
ويراستار: جواد شمس
