امام خمينی(ره) در آرای فقهی خود توجه ويژه ای به مسئله مقاصد و اهداف شريعت دارند
گروه انديشه: امام خمينی(ره) از جمله كسانی بودند كه در دوران ما به مسئله اهداف شريعت (مقاصد الشريعة) توجه كرده و با مورد توجه قرار دادن آيات قرآن، در تعارض اهداف دين (عدالت، رحم، عطوفت،...) و ظواهر احكام، اهداف را مقدم می دانند.
به گزارش خبرگزاری قرآنی ايران (ايكنا)، آيت‌الله سيدمصطفی محقق داماد، استاد دانشگاه شهيد بهشتی در همايش «انديشه‌های فلسفی و عرفانی امام خمينی(ره)» كه عصر امروز در مؤسسه پژوهشی حكمت و فلسفه ايران برگزار شد، پس از بيان يك خاطره از درس فلسفه امام خمينی(ره) به نقل از برخی از شاگردان ايشان، به تبيين يكی از مباحث مهم علم اصول با عنوان «مقاصد الشريعة» و جايگاه آن در انديشه امام خمينی(ره) پرداخت.
وی پس از تطبيق برخی از مباحث فلسفه حقوق و علم اصول فقه اظهار كرد: علم اصول در دامن اسلام رشد كرده و اگر بين علم اصول و فلسفه حقوق يا فلسفه حقوقی نسبت سنجی كنيم، متوجه می شويم كه ازتباط آنها به نوعی عموم و خصوص من وجه است و بسياری از موارد ابداعی و ابتكاری در علم اصول ما موجود است كه در دنيای غرب وجود ندارد.
وی با تأكيد بر اين كه در فلسفه حقوق اسلامی، بايد بسياری از مباحث علم اصول به زبان و ادبيات امروز انتقال يابد، مبحث مقاصد الشريعه را يكی از مباحث مهم علم اصول خواند و گفت: در علم اصول (مكتب معتزله و شيعه) بحث شده كه كل احكام شرعی تابع مفاسد و مصالح واقعيه است؛ هر حرام مفسده ای و هر واجب مصلحتی دارد؛ برخلاف اشاعره كه احكام را برای امتحان بندگی بندگان تلقی می كنند.
آيت‌الله محقق داماد تصريح كرد: گاهی از اوقات ما از ادله شرعيه هدف از جعل حكم را می فهميم. از سوی ديگر فقها راههايی را برای فرار از حكم شرعی استنباط كرده اند كه در مكاتب عقلانی فقه اسلامی به «علم حيل» معروف شده و در قرون نخستين رسالات متعدد بسياری تحت عنوان «رسالةالحيل» حاوی چاره هايی برای دور زدن قوانين شرعی نگاشته شده است.
عضو شورای پژوهشی مؤسسه حكمت و فلسفه ايران با اشاره به نگارش كتابهايی با عنوان «كتاب العلل» در تاريخ فقه شيعی و البته به راهنمايی ائمه(ع) برای مقابله با حيل فقهی تصريح كرد: برجسته ترين اين نوع آثار «علل الشرايع» شيخ صدوق است و فلسفه نگارش آنها اين است كه تا وقتی كه اهداف دين برای ما روشن بشود، نمی توان با حيل احكام دين را دور زد.
وی افزود: در قرن هشتم شاطبی، فقيه بزرگ مالكی مذهب اندلسی كتاب تأثيرگذار مهمی با نام «الموافقات» نوشت و در آن مقاصد الشريعه را تبيين كرد. او فقيهی منصف بود و با پرداختن به اين مطلب در زمانه خود هنگامه ای به پا كرد و مرحوم شهيد در كتاب «القواعد و الفوائد» آرای او را مورد توجه قرار داد.
استاد دانشگاه شهيد بهشتی با بيان اين كه امام خمينی(ره) از جمله كسانی بود كه در دوران ما به مسئله اهداف شريعت توجه كرد، افزود: حتی فقهای بزرگی چون فيض كاشانی و ميرزای قمی بدون توجه به اين امر رسماً فتوی داده اند كه برای مثال آموزش حيله های ربوی برای فرار از معاملات ربوی مشروع است! و در اين صورت احكام اسلام در تعارض صريح با اهداف دين (برای نمونه ريشه كنی ربا) قرار می گيرد.
آيت‌الله سيدمصطفی محقق داماد با اشاره به نمونه ای از مواجهه امام(ره) با اين تناقض به ذكر نمونه ای از كتاب «البيع»(ج دوم) پرداخت و گفت: امام(ره) در آنجا تصريح می كند كه ما با توجه به آيات قرآن هدف دين از وضع حرمت ربا را به دست می آوريم و بر محور آن هدف حركت می كنيم؛ خداوند در قرآن ربا را مصداق ظلم معرفی كرده و علت يا حكمت حرمت ربا، ظلم بوده است.
وی بيان كرد: امام(ره) در مكتب فقهی 91 ساله قم پرورش يافته و اين مكتب از جهت توجه به فهم و تفسير قرآن در استنباط احكام نسبت به مكاتب نجف و سامرا ممتاز است و از همين جهت است كه امام(ره) با مورد توجه قرار دادن آيات قرآن تصريح می كند كه در تعارض اهداف دين (عدالت، رحم، عطوفت،...) و ظواهر احكام، اهداف مقدم است.
عضو شورای پژوهشی مؤسسه حكمت و فلسفه ايران خاطرنشان كرد: البته انصاف آن است كه بگوييم قبل از ايشان، فقهای بزرگ ديگری نيز به اين امر تأكيد كرده اند؛ از جمله صاحب جواهر كه می گويد: هر چيزی كه متضمن نقض غرض حكم شرعی باشد، ما بطلانش را اعلام خواهيم كرد؛ گر چه صاحب جواهر خود، در برخی از آرای خود به اين نكته ملتزم نمانده است.
وی پس از تطبيق برخی از مباحث فلسفه حقوق و علم اصول فقه اظهار كرد: علم اصول در دامن اسلام رشد كرده و اگر بين علم اصول و فلسفه حقوق يا فلسفه حقوقی نسبت سنجی كنيم، متوجه می شويم كه ازتباط آنها به نوعی عموم و خصوص من وجه است و بسياری از موارد ابداعی و ابتكاری در علم اصول ما موجود است كه در دنيای غرب وجود ندارد.
وی با تأكيد بر اين كه در فلسفه حقوق اسلامی، بايد بسياری از مباحث علم اصول به زبان و ادبيات امروز انتقال يابد، مبحث مقاصد الشريعه را يكی از مباحث مهم علم اصول خواند و گفت: در علم اصول (مكتب معتزله و شيعه) بحث شده كه كل احكام شرعی تابع مفاسد و مصالح واقعيه است؛ هر حرام مفسده ای و هر واجب مصلحتی دارد؛ برخلاف اشاعره كه احكام را برای امتحان بندگی بندگان تلقی می كنند.
آيت‌الله محقق داماد تصريح كرد: گاهی از اوقات ما از ادله شرعيه هدف از جعل حكم را می فهميم. از سوی ديگر فقها راههايی را برای فرار از حكم شرعی استنباط كرده اند كه در مكاتب عقلانی فقه اسلامی به «علم حيل» معروف شده و در قرون نخستين رسالات متعدد بسياری تحت عنوان «رسالةالحيل» حاوی چاره هايی برای دور زدن قوانين شرعی نگاشته شده است.
عضو شورای پژوهشی مؤسسه حكمت و فلسفه ايران با اشاره به نگارش كتابهايی با عنوان «كتاب العلل» در تاريخ فقه شيعی و البته به راهنمايی ائمه(ع) برای مقابله با حيل فقهی تصريح كرد: برجسته ترين اين نوع آثار «علل الشرايع» شيخ صدوق است و فلسفه نگارش آنها اين است كه تا وقتی كه اهداف دين برای ما روشن بشود، نمی توان با حيل احكام دين را دور زد.
وی افزود: در قرن هشتم شاطبی، فقيه بزرگ مالكی مذهب اندلسی كتاب تأثيرگذار مهمی با نام «الموافقات» نوشت و در آن مقاصد الشريعه را تبيين كرد. او فقيهی منصف بود و با پرداختن به اين مطلب در زمانه خود هنگامه ای به پا كرد و مرحوم شهيد در كتاب «القواعد و الفوائد» آرای او را مورد توجه قرار داد.
استاد دانشگاه شهيد بهشتی با بيان اين كه امام خمينی(ره) از جمله كسانی بود كه در دوران ما به مسئله اهداف شريعت توجه كرد، افزود: حتی فقهای بزرگی چون فيض كاشانی و ميرزای قمی بدون توجه به اين امر رسماً فتوی داده اند كه برای مثال آموزش حيله های ربوی برای فرار از معاملات ربوی مشروع است! و در اين صورت احكام اسلام در تعارض صريح با اهداف دين (برای نمونه ريشه كنی ربا) قرار می گيرد.
آيت‌الله سيدمصطفی محقق داماد با اشاره به نمونه ای از مواجهه امام(ره) با اين تناقض به ذكر نمونه ای از كتاب «البيع»(ج دوم) پرداخت و گفت: امام(ره) در آنجا تصريح می كند كه ما با توجه به آيات قرآن هدف دين از وضع حرمت ربا را به دست می آوريم و بر محور آن هدف حركت می كنيم؛ خداوند در قرآن ربا را مصداق ظلم معرفی كرده و علت يا حكمت حرمت ربا، ظلم بوده است.
وی بيان كرد: امام(ره) در مكتب فقهی 91 ساله قم پرورش يافته و اين مكتب از جهت توجه به فهم و تفسير قرآن در استنباط احكام نسبت به مكاتب نجف و سامرا ممتاز است و از همين جهت است كه امام(ره) با مورد توجه قرار دادن آيات قرآن تصريح می كند كه در تعارض اهداف دين (عدالت، رحم، عطوفت،...) و ظواهر احكام، اهداف مقدم است.
عضو شورای پژوهشی مؤسسه حكمت و فلسفه ايران خاطرنشان كرد: البته انصاف آن است كه بگوييم قبل از ايشان، فقهای بزرگ ديگری نيز به اين امر تأكيد كرده اند؛ از جمله صاحب جواهر كه می گويد: هر چيزی كه متضمن نقض غرض حكم شرعی باشد، ما بطلانش را اعلام خواهيم كرد؛ گر چه صاحب جواهر خود، در برخی از آرای خود به اين نكته ملتزم نمانده است.
مطالب مرتبط
