پرسشی که پاسخ آن رویکرد دین‌شناختی ما را روشن می‌کند
گروه اندیشه: اسلام‌شناس غربی در دوره «رویکردها و رهیافت‌های مطالعات اسلامی؛ پرسش از امکان و مشروعیت» گفت: طبق تعریفی که از دین داریم رویکردمان از شناخت آن متفاوت خواهد بود و طبق آن وسعت مصداق‌ها را خواهیم داشت.
به گزارش خبرگزاری بین‌المللی قرآن (ایکنا)، دوره آموزشی «رویکردها و رهیافت‌های مطالعات اسلامی پرسش از امکان و مشروعیت» امروز، 29 آذر با حضور پروفسور یحیی بونو، فیلسوف و اسلام‌شناس غربی و جمعی دیگری از پژوهشگران از نقاط مختلف دنیا در جامعة‌المصطفی(ص) تهران برگزار شد.
در ابتدا حجت‌الاسلام علی‌اکبر عطاران، رئیس جامعة‌المصطفی(ص) تهران با خیر مقدم به مهمانانی که از کشورهای مختلف آمده بودند، گفت: در این دوره پیرامون اسلام و روش‌ها و رهیافت‌های مطالعات اسلامی با این عزیزان گفتگو خواهیم کرد.
وی با معرفی جامعة‌المصطفی(ص) اظهار کرد: جامعة‌المصطفی(ص) در حال حاضر بیش از دویست هزار دانش‌پژوه از بیش از صد ملیت مختلف دارد و تاکنون بیش از 25 هزار نفر فارغ‌التحصیل داشته است که به کشورهای خودشان بازگشتند.
رئیس جامعة‌المصطفی(ص) تهران افزود: 150 رشته آموزشی علمی با رویکردهای دانشی و علوم انسانی و اجتماعی دارای مدرک و مجوز برگزاری در جامعة‌المصطفی(ص) است. بیش از هزار نفر از اساتید و اعضای هیئت علمی این مجموعه را هدایت می‌کنند و بیش از 200 مرکز در خارج از ایران دارد که در سطوح مختلف علوم اسلامی و انسانی را ارائه می‌کنند.
اجرای هزاران پروژه علمی در جامعة‌المصطفی(ص)
عطاران ضمن اشاره به اینکه هزاران پروژه علمی در این مجموعه در حال اجراست، گفت: بیش از دو هزار پژوهشگر در سطوح مختلف از ملیت‌های مختلف در حال پژوهش علمی هستند. جامعة‌المصطفی(ص) افتخار دارد که هزاران متن آموزش را تدوین کرده و هر روز یک متن علمی در جامعة‌المصطفی(ص) تدوین و چاپ می‌شود.
عطاران عنوان کرد: رویکرد این دوره پاسخگویی اسلام به چالش‌های انسان‌های معاصر است. تلاش داریم فرهیختگان مختلف را به این مجموعه دعوت کنیم و پرسش‌های آنها را در ارتباط با اسلام بتوانیم با اساتید فرهیخته‌ای که در اختیار داریم پاسخگو باشیم.
رئیس جامعة‌المصطفی(ص) تهران اشاره کرد: در سال‌های گذشته دوره‌های علمی کوتاه‌مدت با عناوین عقلانیت و معنویت، عقل در قرآن و تمدن اسلامی و حکمت متعالیه؛ میراث گرانقدر اسلامی را برگزار کرده‌ایم. فضای معنوی حاکم بر این مجموعه ظرفیت پذیرش اندیشمندانی از ادیان و مذاهب مختلف را دارد. دوره‌های کوتاه‌مدت ما نمونه‌ای از این است که انسان‌ها با پیروی از پیامبران الهی مختلف می‌توانند روی یک موضوع علمی پژوهش کنند و به یک نتیجه مشترک برسند.
تأثیر دین و معنویت در جوامع اسلامی
وی با بیان اینکه امروز تأثیر دین و معنویت در جوامع اسلامی موجب شده رویکرد به مطالعات دینی در آکادمی‌های مختلف جهان مورد بحث و گفتگو قرار گیرد، عنوان کرد: اساتید ما درصدد هستند در این دوره کوتاه با مشارکت پژوهشگران دعوت شده روش‌های مطالعات اسلامی را که در جهان معاصر مورد گفت‌وگو هست را مورد بررسی قرار دهد و نقاط قوت و ضعف تحقیقات اسلامی را مورد بررسی قرار دهیم و بتوانیم در پایان دوره به یک برداشت مشترک برسیم.
وی افزود: مشروعیت و حجیت هر یک از روش‌ها مورد گفت‌وگو قرار می‌گیرد و در پایان امیدواریم این دوره کوتاه‌مدت دوره‌ای مفید و مؤثر باشد و در سفرهای بعد هم میزبان شما باشیم.
بنابراین گزارش سخنران بعدی این مراسم یحیی بونو، فیلسوف و اسلام‌شناس غربی بود. وی با طرح این سؤال که از مطالعات اسلامی چه منظوری می‌توانیم داشته باشیم، گفت: هر کسی باید مشخص کند که منظورش چه چیزی است آیا تاریخ امپراطوری عثمانی جزو مطالعات اسلامی است، آیا روابط تجاری بین آفریفا و و شمال مدیترانه جزو مطالعات اسلامی است و یا اینکه تاریخ تمدن عرب قبل از پیامبر(ص) نیز جزو مطالعات اسلامی است.
در اسلام هم برای دین و هم برای تمدن یک واژه داریم
وی افزود: نوعاً همه موضوعات داخل مطالعات اسلامی حساب می‌شود، ولی هر کدام منظور دیگری دارد و باید با روش‌های جدایی بررسی شود، وقتی می‌گویم اسلام باید بدانیم درباره دین صحبت می‌کنیم یا یک تمدن یا یک فرهنگ. مثلاً وقتی درباره مسیحیت صحبت می‌شود بین دین مسیحیت و تمدن و فرهنگ مسیحی تفاوت وجود دارد. بعضی تحقیقات راجع به دین است بعضی‌ها راجع به ابعاد تمدن و تاریخ اما در اسلام هم برای دین و هم برای تمدن یک واژه داریم.
بونو با تأکید بر اینکه لفظ اسلام مبهم نیست بلکه این مبهم است که برای دین اسلام و تمدن اسلام کلمات جداگانه‌ای نداریم، اظهار کرد: وقتی از امکان‌پذیری صحبت می‌کنیم در مورد کشورها و علوم مختلف نیز می‌توانیم صحبت کنیم که یکی از ابعاد تمدن است. آنجا مشکل داریم منظورمان از اسلام دین اسلام می‌شود. در برابر روش‌ها سؤالات زیادی مطرح می‌شود و اولین سؤال اینکه اصلاً دین یعنی چه آیا دین یکی از ابعاد آداب و رسوم هر قومی است؟ آن وقت فرد باید یک رویکرد قوم‌شناسی داشته باشیم و جزو خصوصیات قوم‌شناسی، دینی را که دارند بررسی کنیم.
وی افزود: همچنین می‌توانیم دین را به‌عنوان یک پدیده روانشناسی بررسی کنیم به این معنا که دین از روان انسان بر می‌آید و هر انسانی نیز روان خودش را دارد. پس باید روان‌های زیادی را برای شناخت دین بشناسیم و بگویم دین‌شناسی نزدیک به روانشناسی است یا اینکه می‌توانیم دین را به‌عنوان یک پدیده‌ای اجتماعی بشناسیم.
طبق تعریفی که از دین داریم رویکرد ما متفاوت خواهد بود
وی افزود: طبق تعریفی که از دین داریم رویکرد ما متفاوت خواهد بود و وسعت مصداق‌هایی که در نظر می‌گیریم را خواهیم داشت. مثلاً فقط گفتارهای خاصی را که دین می‌دانیم در نظر می‌گیریم یا اینکه تجربه دینی و عرفانی افراد را دین در نظر می‌گیریم. اینها کاملا فرق می‌کنند.
این اسلام‌شناس غربی عنوان کرد: هر جوابی که به این سؤالات می‌دهیم، روی رویکرد و روش‌هایی که ما در نظر می‌گیریم، تأثیر خواهد داشت. مسئله دیگر این است که آیا کسی که داخل این دین است، بهتر تحقیق می‌کند یا کسی که خارج از این دین است؟ مثلا ما بهتر در مورد دین استرالیایی‌ها می‌توانیم تحقیق کنیم یا خودشان؟
وی افزود: مسئله دیگر هدف برای این تحقیقات است. آیا هدف فهمیدن یک دین به هر تعریفی که کرده باشیم است یا اثبات برتری و درستی یک دین نسبت به دیگری است. این همه سؤالات مهم برای این است که تاریخچه بررسی ادیان و مخصوصاً اسلام را بشناسیم که از چه زمانی به‌وجود آمده است.
بونو با اشاره به تاریخچه شروع تحقیق درباره ادیان گفت: تحقیق درباره ادیان از چند مرحله رد شده تا به امروز رسیده است می‌توانیم بگوییم که در کل جهان قبل از قرن پانزده میلادی چیزی به‌عنوان دین‌شناسی تاریخ ادیان و اسلام شناسی اصلا نبوده است. هر کسی در هر فرهنگی که بوده و تحقیقات دینی انجام می‌داده صرفا برای توضیح دین خودش بوده نه دیگران و یا برای آشنایی با دین افراد دیگر که در جامعه خودشان بوده‌اند بوده است.
وی افزود: دین هیچ قومی زیر سؤال نمی‌رفت و در کشورهای دیگر فقط تاریخچه‌ای از اینها مطرح می‌شد و تحقیقات دایرة‌المعارفی اتفاق نمی‌افتاد. در قرن شانزده چیزی به‌وجود آمد که کم به علم ادیان و دین‌شناسی رسید. حال باید ببینیم چه اتفاقاتی افتاد که باعث آن شد.
بونو اظهار کرد: در سال 1453 فتح استانبول اتفاق افتاد که پایان دوره قرون وسطی و آغاز دوره مدرن است. این تاریخ توافقی است و اصطلاح ایدئولوژیکی است. اتفاق مهم‌تر در این سال اختراع چاپ بود که پدیده‌ای فرهنگی است اولین کتابی که چاپ شد ترجمه آلمانی کتاب مقدس بوده است. امانسیم یا انسان‌شناسی در قرن پانزده شروع شد بیشتر خیال می‌کنند که یعنی انسان‌محوری در حالی که هیچ ربطی ندارد. در رشته انسان‌شناسی دروس لاتین، گرامر، ادبیات یونان، تاریخ یونان، منطق و غیره می‌خواندند و امونیست آن‌هایی بودند که این دروس را می‌خواندند.
وی افزود: بعد از هجوم اسکندر به خاورمیانه، خاورمیانه دچار فرهنگ یونانی شد. بسیاری از یهودیان دست به ترجمه یونانی کتاب مقدس زدند این کار توسط هفتاد خاخام انجام شد. بعد کاتولیک‌ها از یونانی به لاتین ترجمه کردند و در واقع کتاب مقدس از ترجمه، ترجمه شد و معلوم شد که چقدر بین ترجمه‌ها تفاوت است.
کلیسای کاتولیک ترجمه را قبول نمی‌کرد
بونو عنوان کرد: کلیسای کاتولیک ترجمه را قبول نمی‌کرد چون معتقد بود باعث ترویج باطل می‌شود ولی جلوی چنین انقلاب فرهنگی را نتوانست بگیرد و با چاپ کتاب‌ها تعداد افراد با سواد بیشتر شد. به قدری که می‌توان گفت گرفتن دنیا توسط اروپا به خاطر اختراع چاپ بود. صد سال بعد از این، یهودی‌ها در استانبول چاپخانه داشتند اما مسلمانان قبول نمی‌کنند. اولین چاپ کتاب‌های ابن سینا و ابن هیثم در امستردام و هلند چاپ می‌شد اما مسلمانان قبول نمی‌کنند. اولین چاپخانه اسلامی در سال 1830 در مصر تأسیس می‌شود. اولین چاپ به‌طور کل ترجمه کتاب مقدس بوده که از طرف کلیسا ممنوع بوده است و این یک انقلاب فرهنگی است.
وی عنوان کرد: تاریخ مهم دوم سال 1492 است که فتح اندلوس توسط مسلمانان اتفاق افتاد همچنین اکتشاف آمریکا و اینکه طلای زیادی از آنجا به اروپا آمد و رشد سریع ثروت به‌وجود آمد و بعد از آن سیستم بانکی ایجاد شد که تجارت با هند و چین که از جهان اسلام و راه ابریشم انجام می‌شد از راه دیگری توسط کشتی‌ها مستقیماً انجام می‌شد. افت اقتصاد کشورهای مسلمان اتفاق می‌افتد و رشد ثروت در کشورهای اروپایی را می‌بینیم.
وی اظهار کرد: در قرن 17 تحقیقات در مورد متون مقدس شروع می‌شود اینها همه ریشه‌های است که به تحقیقات در مورد آئین‌ها منجرب شد که ابتدا زبان‌شناسی شروع شد و بعد از آن آیین‌ها را بررسی کردند. باید بپرسم هدف چیست؟ یکی بپرسیم روش چیست؟ موضوع چیست و چه چیزی را به‌عنوان دین می‌دانیم اگر می‌خواهیم بدانیم چرا دیدگاه‌های مختلف به‌وجود آمده باید به محیط‌های مختلف توجه کنیم و اینکه چرا هدف برای بعضی‌ها عوض شد.
وی گفت: کسانی که دنبال بررسی دین بودند نه هدایت، گفتند باید احساس، تصور و حرف خود طرف دین را بشناسیم. اگر یک معبد را ببینم از دینی که دین من نیست، فقط یک اثر هنری و معماری میبینم ولی برای کسی که آن دین دارد این یک چیز مقدس است.
بونو عنوان کرد: یک کتاب مقدس برای کسی که دین ندارد فقط یک پدیده زبانی است ولی برای کسی که به این کتاب اعتقاد دارد حتی اگر زبانش را نداند به آن احترام می‌گذارد و برایش یک چیز مقدس است این تقدس در خود اشیا نیست یک چیزی که است مؤمن احساس می‌کند و من اگر می‌خواهم آن را بفهم باید حتماً از قلب و دل مؤمن چیزی بفهمم.
