تصویرگران کم‌تجربه کیفیت تصویرسازی قصص قرآنی را تنزل داده‌اند
گروه هنر: سفارش‌دهندگان و ناشران کتاب کودک و نوجوان با توجیه صرفه‌جویی، معمولاً تصویرسازی کتاب‌های دینی و قرآنی را به تصویرگران کم‌تجربه محول می‌کنند که این موضوع سبب کیفیت نازل این گونه از تصویرگری‌ها شده است.
به گزارش خبرگزاری بین‌المللی قرآن(ایکنا) سحر ترهنده، کارشناس ادبیات کودک و نوجوان نخستین سخنران نشست تخصصی «آسیب‌شناسی تصویرسازی قصص قرآنی» بود که عصر روز گذشته، 9 اسفند در سالن کنفرانس خانه اندیشمندان علوم انسانی برگزار شد.
سحر ترهنده در ابتدا با اشاره به ویژگی‌های متون ادبی کودکان گفت: همواره بحث بر سر این است که چه متنی و چه نوع ادبیاتی متناسب با این مقطع سنی است و آیا مفاهیم و مطالعات فلسفی و اخلاقی که کودک با اصل آنها چندان ارتباطی ندارد و جزء مفاهیم تجریدی و انتزاعی محسوب می‌شوند قابلیت درک برای کودکان را دارند که ابتدا به ساکن چیزی که معلوم و مشخص است اینکه چنین چیزی نیست.
وی ادامه داد: با این وجود بسیاری از پژوهشگران و کارشناسان علوم رفتاری کودکان معتقد هستند که اگر این مفاهیم در قالبی مناسب برای این گروه سنی ارائه شود و در آن رشد شناختی کودکان لحاظ شود، چه بسا که بتواند بسیاری از مشکلات و ناهنجاری‌های رفتاری این گروه سنی را مرتفع کند.
بیان مفاهیم اخلاقی از دیرباز در ادبیات شفاهی ایران وجود داشته است
ترهنده تصریح کرد: آنچه مسلم است اینکه بیان مفاهیم اخلاقی که در حال حاضر در قالب مفاهیم دینی و ارزشی مطرح است از دیرباز حتی از قرون پیش از اسلام و همزمان با پیدایش دین زرتشت در ایران مرسوم بوده و آن را به صورت مکرّر در ادبیات شفاهی ایرانی می‌توان مشاهده کرد و پس از ورود اسلام به ایران، آموزه‌های قرآنی و اخلاقیات وارد ادبیات تعلیمی ما شده‌اند و ادبیات ما شکلی مکتوب به خود گرفت و نکته جالب توجه اینکه این مکتوبات با نگارگری و تصاویر همراه شدند.
این کارشناس ادبیات کودک و نوجوان در ادامه گفت: المان‌های نقاشی از دوران چاپ سنگی با متون ادبی ما همراه شدند که به نوعی ارتباط تصویری با متن کتاب داشتند؛ غالب محتوای آثار چاپ سنگی نیز به داستان‌های مذهبی و قصص قرآنی می‌پرداختند و اساساً تعلیمات دینی ما در برهه‌ای از زمان چیزی غیر از بیان روایی و تصویری قصص قرآنی نبوده است.
ترهنده افزود: حال که قرار است به تصویرگری کتاب کودک و نوجوان با این فرض که مورد نظر کتاب‌هایی است که به قصص قرآنی و داستان‌های مذهبی اختصاص دارند بپردازیم باید در ابتدا به این نکته اشاره کنم که تصویرگری امروزی ادبیات کودک و نوجوان در حوزه دین و قرآن در اصل تفاوتی با سایر کتاب‌ها با موضوعات دیگر برای این گروه سنی ندارد و در همه آنها براساس متنی که برای مخاطب هدفی خاص تعریف شده است تصاویری خلق می‌شود.
در بسیاری از کشورها تفاوتی میان تصویرگری اشخاص دینی و اشخاص عادی وجود ندارد
وی با اشاره به اینکه تصویرگری کتاب‌های کودک و نوجوان در کشورهای پیشرفته و مترقی‌تر قابل مقایسه با ایران نیست، افزود: در حجم بسیار زیادی کتاب‌هایی برای گروه‌های مختلف سنی تصویر می‌شود. بخشی از آنها به ادبیات کهن و معاصر این کشورها اختصاص دارد و اتفاقاً برخی دیگر دربرگیرنده قصص انبیای الهی هستند، ولی از منظر و برداشت باوری و اعتقادی مردمان آن کشور، موضوعی که در همه آنها مشهود است وجه کارتونی آنهاست؛ موضوعی که مخاطب را به خوبی به سمت این کتاب‌ها سوق می‌دهد و بر جذابیت شخصیت‌های داستان به ویژه برای کودک و نوجوان می‌افزاید. باز هم تأکید می‌کنم برای آنها این مسئله حل شده است و فرقی نمی‌کند موضوعی را که تصویر می‌کنند یک شخصیت الهی باشد و یا عادی؛ نبی خدا باشد و یا یک انسان معمولی، چنین عمومیتی موجب می‌شود که تصویرگر دچار محدودیت نشود و شخصیت‌پردازی و فضاسازی قصه‌ای را که در حال تصویرگری آن است آزادانه اتفاق بیفتد.
ترهنده با اشاره به اینکه تصویرگری دینی و قصص قرآنی در ایران با چنین آزادی عملی مواجه نیست، تأکید کرد: همواره حساسیت‌هایی در این زمینه وجود دارد که خود موجب محدودیت می‌شود. به نظر من یکی از راهکارهای برون‌رفت از این مسئله آن است که ابتدا با توجه به گونه داستانی دینی که قصد تصویرگری آن را داریم و ممکن است تداعی تصویری مفاهیم تجریدی باشد یا روایت تصویری واقع‌گرا از یکی از قصص قرآنی باشد، این امر مشخص شود که برای چه نوع جامعه‌ای و یا چه گروه سنی قصد تصویرگری داریم. آیا تصویرگری ما صرفاً جنبه سرگرمی دارد و یا در عین حالی که سرگرمی است، قرار است چیزی نیز به آنها آموزش داده شود؟
آموزش شرعیات از بدو تولد کودک نادرست است
وی ادامه داد: نکته مهمی که در ادبیات دینی و قرآنی کودک و نوجوان ما وجود دارد و متأسفانه به عنوان یک معضل محسوب شده که تاکنون کسی به فکر رفع آن نیفتاده این است که متأسفانه شرعیات در هر دوره‌ای به بچه‌های ما آموزش داده می‌شود؛ این در حالی است که بنا به یک نظریه روانشناسی معتبر کودکان تا زیر چهار سالگی از هیچ امری ولو تکالیف دینی که به آنها توصیه می‌شود پیروی نمی‌کنند و بین 4 ـ 7 سالگی نیز پیروی آنها از این امور کورکورانه و بدون آگاهی و تنها به تقلید از رفتار و سکنات والدین است.
ترهنده با بیان این مطلب گفت: با چنین فرضی بهترین زمان برای طرح داستان‌های قرآنی جذاب آن هم از طریق ارتباط تصویری، این محدوده سنی است؛ البته بدون هیچ پیش قضاوتی و تنها با وفاداری کامل به داستان، این مسئله را باید در نظر داشته باشیم که از دوران راهنمایی که فصل هویت‌یابی کودکان و نوجوانان ما آغاز می‌شود، باید قصه‌های قرآنی را با تمایز میان اشخاص خوب و اشخاص بد داستان به فرزندان‌مان عرضه کنیم.
این کارشناس ادبیات کودک و نوجوان اظهار کرد: اینکه تصویرگری دینی و قرآنی ما به ویژه در این فصل، با تمایز میان اشخاص بد و خوب توانسته به کمک محتوای داستانی بیاید مسئله‌ای است که باید آن را مورد بررسی قرار داد. در یک بررسی کلی و اجمالی می‌توان به این نتیجه رسید که بیشتر کتاب‌های منتشر شده کودک و نوجوان در حوزه دینی و بیان قصص قرآنی به سرگذشت‌نامه‌ها اختصاص پیدا کرده‌اند و قرار است از بیان سرگذشت انبیاء و اولیای الهی و اشخاصی که علیه آنها بوده‌اند، برای مخاطب نتیجه‌گیری حاصل شود.
تصویرگری کتاب‌های کودک و نوجوان اغلب کیفیت نازلی دارند
وی افزود: با این وجود در اغلب این آثار با تصاویری مواجه هستیم که با وجود ادبیات نه چندان مطلوب و طراز اول کتاب، اما هم‌شأن با آن پیش نمی‌روند و بیشتر آنها کیفیت نازلی دارند؛ دلیل را هم که جویا می‌شویم به یک مسئله مهم برخورد می‌کنیم و آن اینکه معمولاً ناشران برای ارزانتر تمام شدن پروسه تولید یک کتاب به سراغ هنرمندان تصویرگر حرفه‌ای نمی‌روند و تصاویر این کتاب را بیشتر کسانی خلق می‌کنند که یا برای نخستین‌بار وارد این عرصه هنری شده‌اند و یا سابقه کمتری در این حوزه دارند.
ترهنده در بیان دلیل اینکه چرا هنرمندان حرفه‌ای تصویرگری وارد عرصه تصویرگری قصص قرآنی کودک و نوجوان نمی‌شوند، گفت: حساسیت‌هایی که از سوی سفارش‌دهندگان این آثار وجود دارد، دوستان تصویرگر حرفه‌ای را دچار معضل کرده و آنها هم محافظه‌کاری پیشه خود کرده و کمتر وارد این عرصه‌ها می‌شوند؛ این در حالی است که هیچ حکم و قانونی در زمینه محدودیت تصویرگری دینی و قرآنی وجود ندارد و با فرض اینکه اقدام تصویرگران وهن به شخصیتی دینی و قدسی نشود، چنین تصویرگری را انجام می‌دهند. همچنان که در کتاب کمیک استریپ «عاشورا» که به تصویرگری امام‌حسین(ع) و یاران ایشان پرداخته است نیز دستخطی از سوی رهبرانقلاب در مورد عاری از اشکال بودن این اقدام وجود دارد، اما متأسفانه در عرف و براساس یک قانون نانوشته همچنان شاهد این محدودیت‌ها هستیم.
این کارشناس ادبیات کودک و نوجوان با اشاره دوباره به ویژگی‌های تصویرگری قصص قرآنی، اظهار کرد: هر رویداد قرآنی دارای جغرافیای مشخص به خود است. تصویرگری این گونه رویدادها با آنچه ممکن است از تخیل و درونیات هنرمند تصویرگر غلیان کند متفاوت است و تصویرگر باید با مطالعات عمیقی که در مورد تاریخ دارد استنادات به واقعیت‌ها را رعایت کند که متأسفانه اغلب به این شکل نیست و تصاویر قصص قرانی و دینی برای کودک و نوجوان اغلب سطحی و کارتونی است که حتی از نظر هنری نیز فاقد ارزش است.
شتابزدگی در تصویرگری، کیفیت تولید را از بین برده است
ترهنده تأکید کرد: یکی از مواردی که موجب بروز چنین معضلی در تصویرگری کتاب‌های دینی کودک و نوجوان می‌شود شتابزدگی است که معمولاً وجود دارد. سفارش دهنده در بازه زمانی بسیار کمی از تصویرگر می‌خواهد که تصاویری براساس متن ارائه شده تحویل دهد در صورتی که تصویرگر نیاز به فرصت کافی برای پژوهش و تمرکز بر روی داشته‌های خود و مستندات تاریخی دارد و ناشر و یا سفارش دهنده باید هزینه این پروسه پژوهش را نیز تقبل کند.
وی در پایان گفت: آفت دیگری نیز گریبانگیر تصویرگری قصص قرآنی ویژه کودک و نوجوان شده و آن کلیشه‌های تصویری است. معمولاً اگر قرار باشد در مجموعه‌ای، چهره انبیای الهی ترسیم شود، در خروجی کار با این معضل مواجه هستیم که هنرمند تصویرگر برای تمامی آنها خصوصیات مشترکی را از نظر بدنی و در صورت مجاز بودن(اگر مجاز نباشد که با روبنده چهره کار می‌شود) در مورد جزئیات و میمیک چهره در نظر گرفته و این در حالی است که کودک و نوجوان نیاز به ایجاد ارتباط با شخصیت کتاب دارد و باید با آن همزادپنداری کند؛ در حالی که تفاوتی حداقل به لحاظ ظاهری میان هیچ کدام از آنها نمی‌تواند قائل شود.
