تبیین «مفهوم مسئولیت در قرآن کریم»/ ارتباط مستحکم میان «یوم‌الفصل» و «مسئولیت»
گروه بین‌الملل: «محمود ناصر زوراو»، از محققان دانشکده الهیات دانشگاه اسلامی بیروت در پایان‌نامه دکتری خود به بررسی موضوع «مفهوم مسئولیت در قرآن کریم» پرداخت.
به گزارش خبرگزاری بین‌المللی قرآن(ایکنا) به نقل از پایگاه اطلاع‌رسانی «tafsir»، این پایان‌نامه با عنوان «مفهوم المسؤولیة فی القرآن الکریم»(مفهوم مسئولیت در قرآن کریم) تألیف و فروردین‌ماه سال جاری دفاع شد.
مراسم دفاع از این پایان‌نامه دکتری در سالن «الامام النووی» دانشکده الهیات دانشگاه اسلامی بیروت برگزار شد.
محمد أنیس الاروادی، استاد راهنمای این پایان‌نامه و «محمد البیلی ابراهیم» و «خالد برکات» داوری این رساله را برعهده داشتند.
در ارتباط با مفهوم مسئولیت در قرآن می‌توان گفت: خداوند متعال در سوره مبارکه «صافات»، هدف و غایت از خلقت انسان و نیز برتری دادن او بر سایر مخلوقات را «عبادت» می‌داند «وَمَا خَلَقْتُ الْجِنَّ وَالْإِنسَ إِلَّا لِیَعْبُدُونِ»(و جن و انس را نیافریدم جز براى آنکه مرا بپرستند)/(الذاریات/56).
خداوند متعال برای محقق ساختن این هدف برای انسان «وجود» و نعمت‌های دیگر را مسخر ساخت تا انسان آنها را برای رجوع به پروردگار به‌کار گیرد.
همچنین برخی آیات به ما نشان می‌دهد، انسان‌هایی که از این غایت دور شدند و با عبادت امانت و وفادار به عهد خود نبودند در نتیجه به ظلم و طغیان روی آوردند و بت‌پرست شدند که در نهایت سرنوشت آنها هلاکت و نابودی بود.
بسیاری از آیات قرآن کریم وجود دارند که به سرنوشت بسیاری از ملت‌ها و جوامع و افرادی که در نهایت عاقبت آنها عذاب ربانی بوده، اشاره کرده است. مانند قوم عاد، ثمود، فرعون و نمرود. چرا خداوند متعال این جوامع و ملت‌ها را علی‌رغم اینکه از فرهنگ غنی برخوردار بودند، عذاب داد؟
«مسئولیت» جواب این مسئله است، زیرا این ملت‌ها و جوامع از مسئولیت الهی خود که همان اجرای حکم خداوند در زمین است؛ کوتاهی کردند.
آیه مذکور ارتباط مستحکم میان یوم‌الفصل و مسئولیت را نشان می‌دهد. در این خصوص پرسش‌هایی مطرح می‌شود:
الف) یوم‌الفصل چیست؟
ب) معنی لغوی مسئولیت چیست؟ یوم‌الفصل کدام مسئولیت از انسان پرسیده خواهد شد؟ و آیا منظور یک مسئولیت مشخص است یا انواع متعددی از آن؟
ج) چرا عذاب الهی بر امت محمد(ص) نازل شد؟ چرا امت محمد(ص) علی‌رغم اینکه از مسئولیت الهی دور و منحرف شد، عذاب الهی بر آنها نازل نشده است؟
الف) یوم‌الفصل
دو روز وجود دارد که در آنها میان حق و باطل فصل قایل می‌شود و در آنها مسئولیت‌ها را محاسبه می‌کنند:
1) روز ظهور امام مهدی(عج): خداوند فرموده است «هَلْ یَنظُرُونَ إِلَّا أَنْ تَأْتِیَهُمُ الْمَلائِکَةُ أَوْ یَأْتِیَ رَبُّکَ أَوْ یَأْتِیَ بَعْضُ آیَاتِ رَبِّکَ یَوْمَ یَأْتِی بَعْضُ آیَاتِ رَبِّکَ لا یَنفَعُ نَفْسًا إِیمَانُهَا لَمْ تَکُنْ آمَنَتْ مِنْ قَبْلُ أَوْ کَسَبَتْ فِی إِیمَانِهَا خَیْرًا: آیا جز این انتظار دارند که فرشتگان به سویشان بیایند یا پروردگارت بیاید یا پارهاى از نشانههاى پروردگارت بیاید [اما] روزى که پارهاى از نشانههاى پروردگارت [پدید] آید کسى که قبلا ایمان نیاورده یا خیرى در ایمان آوردن خود به دست نیاورده ایمان آوردنش سود نمىبخشد بگو منتظر باشید که ما [هم] منتظریم»(انعام/158).
2) روز قیامت: «إِنَّ یَوْمَ الْفَصْلِ مِیقَاتُهُمْ أَجْمَعِینَ. یَوْمَ لا یُغْنِی مَوْلًى عَن مَّوْلًى شَیْئًا وَلا هُمْ یُنصَرُونَ. إِلاَّ مَن رَّحِمَ اللَّهُ إِنَّهُ هُوَ الْعَزِیزُ الرَّحِیمُ: در حقیقت روز جدا سازى موعد همه آنهاست/همان روزى که هیچ دوستى از هیچ دوستى نمىتواند حمایتى کند و آنان یارى نمىشوند/مگر کسى را که خدا رحمت کرده است زیرا که اوست همان ارجمند مهربان»(دخان/40/41/42).
ب) معنی لغوی مسئولیت و انواع آن:
معنی لغوی مسئولیت برگرفته شده از سؤال است، یعنی آنچه که درباره آن پرسش خواهد شد. در قرآن کریم تأکید شده است که در قیامت از انسان پرسش خواهد شد و برحسب موفقیت انسان در انجام مسئولیت خود، سرنوشت او رقم خواهد خورد.
انواع مسئولیت:
همچنین مسئولیت درجه‌های مختلفی دارد؛ مسئولیت نفس، مسئولیت خانواده، مسئولیت اجتماعی و مسئولیت امت.
1)مسئولیت نفس: مسئولیت انسان با مسئولیت نفس خود آغاز می‌شود، هر انسانی در درجه اول مسئول پرورش و تزکیه نفس خود است، و این مسئولیت اساسی‌ترین مسئولیت‌ها در اصلاح دیگران است. « یَا أَیُّهَا الَّذِینَ آمَنُواْ عَلَیْکُمْ أَنفُسَکُمْ لاَ یَضُرُّکُم مَّن ضَلَّ إِذَا اهْتَدَیْتُمْ إِلَى اللّهِ مَرْجِعُکُمْ جَمِیعًا فَیُنَبِّئُکُم بِمَا کُنتُمْ تَعْمَلُونَ: اى کسانى که ایمان آوردهاید به خودتان بپردازید هرگاه شما هدایت یافتید آن کس که گمراه شده است به شما زیانى نمىرساند بازگشت همه شما به سوى خداست پس شما را از آنچه انجام مىدادید آگاه خواهد کرد»(مائده/ 105).
در روز قیامت انسان درباره چگونگی صرف مال، عمر و جوانی خود و تمامی نعمت‌هایی که خداوند متعال در اختیار آنها قرار داده است، مورد حساب قرار می‌گیرد. همچنین انسان مسئول جوارح و اعضای بدن خویش و بکار گرفتن آنها در اطاعت پروردگار است «وَلاَ تَقْفُ مَا لَیْسَ لَکَ بِهِ عِلْمٌ إِنَّ السَّمْعَ وَالْبَصَرَ وَالْفُؤَادَ کُلُّ أُولئِکَ کَانَ عَنْهُ مَسْؤُولًا: و چیزى را که بدان علم ندارى دنبال مکن زیرا گوش و چشم و قلب همه مورد پرسش واقع خواهند شد»(اسراء/36).
2) مسئولیت خانواده: خانواده یکی از مسئولیت‌هایی است که خداوند متعال برعهده ما قرار داده است «یَا أَیُّهَا الَّذِینَ آمَنُوا قُوا أَنفُسَکُمْ وَأَهْلِیکُمْ نَارًا وَقُودُهَا النَّاسُ وَالْحِجَارَةُ عَلَیْهَا مَلَائِکَةٌ غِلَاظٌ شِدَادٌ لَا یَعْصُونَ اللَّهَ مَا أَمَرَهُمْ وَیَفْعَلُونَ مَا یُؤْمَرُونَ: اى کسانى که ایمان آوردهاید خودتان و کسانتان را از آتشى که هیزم آن مردم و سنگ‌هاست حفظ کنید بر آن [آتش] فرشتگانى خشن [و] سختگیر [گمارده شده]اند از آنچه خدا به آنان دستور داده سرپیچى نمىکنند و آنچه را که مأمورند انجام مىدهند»(تحریم/ 6) همچنین می‌فرماید: «وَالَّذِینَ آمَنُواْ مِن بَعْدُ وَهَاجَرُواْ وَجَاهَدُواْ مَعَکُمْ فَأُوْلَئِکَ مِنکُمْ وَأُوْلُواْ الأَرْحَامِ بَعْضُهُمْ أَوْلَى بِبَعْضٍ فِی کِتَابِ اللّهِ إِنَّ اللّهَ بِکُلِّ شَیْءٍ عَلِیمٌ: و کسانى که بعدا ایمان آورده و هجرت نموده و همراه شما جهاد کردهاند اینان از زمره شمایند و خویشاوندان نسبت به یکدیگر [از دیگران] در کتاب خدا سزاوارترند آرى خدا به هر چیزى داناست»(انفال/ 75).
3) مسئولیت اجتماعی: از مهمترین احکام اسلامی حکم امر به معروف و نهی از منکر است و تمامی افراد مکلف به این امر هستند، امیرالمؤمنین امام علی(ع) فرموده است: «وَعَلَیْکُمْ بِالتَّوَاصُلِ وَالتَّبَاذُلِ، وَإِیَّاکُمْ وَالتَّدَابُرَ وَالتَّقَاطُعَ. لاَ تَتْرُکُوا الاَْمْرَ بِالْمَعْرُوفِ وَالنَّهْیَ عَنِ الْمُنْکَرِ فَیُوَلَّى عَلَیْکُمْ شِرَارُکُمْ ثُمَّ تَدْعُونَ فَلاَ یُسْتَجَابُ لَکُمْ: بر شما باد به ارتباط و پیوستگى با هم و بخشش به یکدیگر، و از پشت کردن به هم و جدایى از یکدیگر بپرهیزید، و امر به معروف و نهى از منکر را ترک مکنید که بدانتان بر شما مسلط مى‌شوند، سپس دعا مى‌کنید اما به اجابت نمى‌رسد».
هر فردی مسئولیت اجتماعی و هدایت مردم و مقاومت و مبارزه با ظلم را دارد و امام خمینی(ره) الگوی بارز در این زمینه است بطوری‌که ایشان توانست یک جامعه مطیع استکبار را تغییر دهد و یک جامعه محمدی را تأسیس کند.
4) مسئولیت امت: هر فرد مسلمان مسئول امت اسلامی است.
ج) نازل نشدن عذاب الهی بر امت محمد(ص)
در پاسخ به پرسش سوم که "چرا عذاب بر امت‌های پیشین به دلیل ترک مسئولیت الهی خود نازل شد ولی بر امت محمد(ص) نازل نشد؟"، باید گفت: خداوند متعال این عذاب الهی را به دلیل شفاعت حضرت محمد(ص) بر امت خود نازل نکرد و این امر را به زمان ظهور امام مهدی(عج) و روز قیامت موکول ساخت «وَمَا کَانَ اللّهُ لِیُعَذِّبَهُمْ وَأَنتَ فِیهِمْ وَمَا کَانَ اللّهُ مُعَذِّبَهُمْ وَهُمْ یَسْتَغْفِرُونَ: و[لى] تا تو در میان آنان هستى خدا بر آن نیست که ایشان را عذاب کند و تا آنان طلب آمرزش مىکنند خدا عذابکننده ایشان نخواهد بود»(انفال/ 33).
