مروری بر آموزه‌های فردی و اجتماعی در صحیفه سجادیه
کانون خبرنگاران نبأ: صحیفه سجادیه تنها شامل راز و نیاز با خدا و بیان حاجت در پیشگاه وی نیست، بلکه دریای بیکرانی از علوم و معارف اسلامی است که طی آن مسائل عقیدتی، فرهنگی، اجتماعی، سیاسی و پاره‌ای از قوانین طبیعی و احکام شرعی در قالب دعا و با بهترین شیوه بیان مطرح شده است.
به گزارش کانون خبرنگاران نبأ وابسته به خبرگزاری ایکنا، در زمان امام سجاد(ع) شرایط اختناق‌آمیزی حکمفرما بود و امام بسیاری از اهداف و مقاصد خود را در قالب دعا و مناجات بیان می‌کرد. مجموع دعاهای امام سجاد(ع) به نام «صحیفه سجادیه» معروف است که پس از قرآن مجید و نهج‌البلاغه بزرگ‌ترین گنجینه گرانبهای حقایق و معارف الهی به‌شمار می‌رود به‌طوری که از ادوار پیشین از طرف دانشمندان برجسته ما «أخت القرآن»، «انجیل اهل بیت(ع)» و «زبور آل محمد(ص)» لقب گرفته است.
صحیفه سجادیه مجموعه نیایش‌های امام زین‌العابدین(ع) شامل 54 دعاست که اهمیت بسیاری در آموزه‌های دینی دارد و هر کس که این ادعیه را مورد مطالعه قرار دهد و در معانی آن تأمل کند به مرتبت والای امام سجاد(ع) در اسلام پی می‌برد.
صحیفه سجادیه تنها شامل راز و نیاز با خدا و بیان حاجت در پیشگاه وی نیست، بلکه دریای بیکرانی از علوم و معارف اسلامی است که طی آن مسائل عقیدتی، فرهنگی، اجتماعی، سیاسی و پاره‌ای از قوانین طبیعی و احکام شرعی در قالب دعا و با بهترین شیوه بیان مطرح شده است و یکی از روش‌های تبیین اسلام راستین، ترویج معارف امام سجاد(ع) و صحیفه سجادیه این امام بزرگوار است.
بیان صمیمانه توحید
دعاهاى صحیفه سجادیه بیان دوستانه و صمیمانه توحید یا اذعان به یگانگى خداوند است که به احساسات، عواطف، افکار و ادراکات شکل مى‌دهد. امام سجاد(ع) به مقتضاى زمان و با بهترین و زیباترین شیوه ممکن، نیازهاى فطرى انسان را بیان کرده، خویشتن آدمى را به او مى‌شناساند و راه ارتباط و اتصال به خالق هستى را به او مى‌آموزد؛ از سویى، چگونه دعا کردن را مى‌آموزد و از سوى دیگر، در قالب دعا به تعلیم دین و اصول اعتقادات دینى، اخلاق و ارزش‌هاى انسانى، حقوق و دیگر مسائل مذهبى، فرهنگى و اجتماعى مى‌پردازد.
اندیشه‌های سیاسی
هر چند که کلیت صحیفه سجادیه متشکل از دعاهای متعدد است، اما می‌توان اندیشه سیاسی را از دل این دعاها استخراج کرد و نه تنها نکته‌گیری‌هایی در باب سیاست و اندیشه سیاسی داشت، بلکه می‌توان به وسیله آن منظومه‌ای کاملاً مدون و تئوریک در باب اندیشه سیاسی طراحی کرد.
در آن زمان رفتار سیاسی امام سجاد(ع) معطوف به قدرت‌افزایی بوده است، یعنی امام(ره) بعد از ضربه هولناکی که در واقعه عاشورا خوردند و تمام بزرگان و اکثر مردان اهل بیت(ع) به شهادت رسیدند، در صدد بودند که به تدریج قدرت شیعیان و اهل بیت(ع) را بیفزایند که آن هم در قالب حرکات بسیار هوشمندانه و زیرکانه بود، به نحوی که کوچک‌ترین بهانه‌ای را به دست دشمنانی که در صدد وارد کردن آخرین ضربه بر امام سجاد(ع) بودند را ندهند.
تحکیم اصل امامت
می‌توان گفت که ربط بسیار عمیقی بین توحید و اندیشه‌های سیاسی امام وجود دارد به گونه‌ای که ایشان وقتی به توحید می‌پردازد، در قالب دعاهایی که به هیچ عنوان ظاهر سیاسی ندارد پایه‌های اعتقادات مردم را تقویت می‌کند و بنابراین زمینه کم‌رنگ کردن ارزش‌های قبیله‌گرایی را فراهم می‌کند. اعتقادات امام(ع) بر اصل امامت تأکید می‌کند و نکته مهمی را متذکر می‌شود که ارتباط مخلوق با خدا باید از واسطه‌های فیضی به نام امام تأمین شود. بنابراین در قالب این ادعیه‌ها دلالت‌هایی قوی برای تحکیم اصل امامت به چشم می‌خورد و بعد از آن نکته بسیار جالبی به چشم می‌خورد و آن اینکه امام سجاد(ع) صلوات فرستادن در شکل انبوه را در جامعه به‌صورت عرف متعارف در می‌آورد.
حقانیت اهل بیت(ع)
ادعیه‌هایی هست که 50 فراز دارد و در هر فراز، بعد از هر فرازی، صلوات بر محمد و آل محمد می‌فرستد، یعنی به جامعه تزریق می‌کند تا صلوات فرستادن را به صورت عرف متعارف و رایج در بیاورد و در ضمن صلوات، اصول و عقاید و ازجمله حقانیت اهل بیت(ع) و آل محمد(ص) را به رخ دشمنان‌شان می‌کشد و چه به‌صورت اثباتی و چه به‌صورت سلبی آن را در عقاید مسلمانان تحکیم کند و از همین جاست که مشاهده می‌کنیم دشمنان اهل بیت(ع) حتی از شهادت به پیامبر(ص) در اذان و اقامه ناخشنود بودند و اذیت می‌شدند و این کار نیز یکی از کارهای مهمی است که امام سجاد(ع) در قالب دعا انجام داده است به صورتی که ظاهر عمل هیچ جلوه سیاسی ندارد ولی در لایه‌های زیرین، عمیق‌ترین مطالب و اندیشه‌های سیاسی را ترویج می‌کند.
امام سجاد(ع) در دعای بیستم (دعای مکارم الأخلاق) چنین می‌گوید: «خدایا بر محمد و خاندانش درود فرست و مرا بر آن که بر من ستم کند دستی (نیرویی) و بر آنکه با من ستیزه جوید زبانی (برهانی) و بر کسی که با من دشمنی و عناد ورزد پیروزی عطا کن و در برابر آن کس که نسبت به من به حیله‌گری و بداندیشی بپردازد راه و تدبیر و در برابر آن که بر من فشار و آزار رساند نیرو ده و در برابر عیبجویانی که بر من عیبجویی و دشنام‌گویی کنند قدرت تکذیب و در برابر خطر تهدید دشمنان به من امنیت عنایت فرما...»
استفاده از عواطف انسانی
بخشی از ادعیه‌ها بر وجه اخلاق سیاسی دلالت دارد که رکن دوم الگو و مدل اندیشه‌های سیاسی اسلام است. در اینجا امام سجاد(ع) می‌کوشد از شیوه‌های عاطفی استفاده کند. بنابراین می‌کوشد عواطف مسلمانان و شیعیان را پربار کند و با تکیه بر اشک و عاطفه و یادآوری عاشورا و شهادت امام حسین(ع) به هر مناسبتی یاد عاشورا را زنده نگه می‌دارد و اشک را روان می‌کند و با سلاح عاطفه مجدداً قضایای عاشورا را از شکل واقعه به‌صورت جریان مستمر تاریخی در می‌آورد و بر آن تأکید می‌کند.
صحیفه سجادیه یک کتاب اعتقادی و تاریخی و به عبارتی بازشناسی دوباره فرهنگ شیعه در آن است و در مجموع اگر نگاهی تاریخی به صحیفه سجادیه داشته باشیم، متوجه خواهیم شد که کلمه به کلمه آن یک مهم را نشانه گرفته و امام در قالب دعا، دین را بازسازی کرده است.
در صحیفه سجادیه آمده است که هرگاه بر حضرت سجاد(ع) امر مهم یا حادثه ناگوارى وارد مى‌شد، و در هنگام رنج و آلام روزگار مى‌فرمودند: «اى خدایى که گره ناگوارى‌هاى عالم به دست او گشایش مى‌یابد! اى خدایى که سختى‌هاى جهان به وسیله او آسان می‌شود! اى آنکه برون شدن از غم و اندوه به حقیقت شادى و خرمى از او درخواست مى‌شود». همچنین مى‌فرمودند: «و بر من به فضل و احسانت در وسعت و آسایش بگشا و به قدرتت، لشکر همّ و غم را در قلبم درهم شکن و به من در آنچه شکایت از آن دارم حسن ظن و خوش‌بینى عطا فرما و شیرینى اجابت را در آنچه درخواست مى‌کنم به من بچشان... و از جانب خود به من رحمت و گشایش عنایت فرما و مرا از هر مشکلى راه خروج سریعى الهام فرما»؛ که این عبارات بیش از هر چیز بیانگر نگرش مثبت مذهبى و ایمان راستین امام بزرگوار به لطف و رحمانیت پروردگارى است که در لحظات اضطرار، تنها فریادرس درماندگان است.
آرامش اجتماعی و فردی در سایه صحیفه سجادیه
استفاده از ظرفیت صحیفه سجادیه می‌تواند جامعه را به آرامش روحی و روانی سوق دهد و مسلماً انواع توسعه و پیشرفت در سایه آرامش جامعه تحقق می‌یابد. کسى که خواهان آرامش و آسایش در زندگى دنیاست پیوسته باید به یاد حق باشد و این یاد حق تنها عامل آرامش است، و دیگر نه فقدان چیزى او را نگران مى‌کند و نه برخوردارى از متاعى او را به وجد مى‌آورد. در صحیفه سجادیه مى‌خوانیم: «پروردگارا! مرا مشغول مگردان به آنچه که جز به واسطه تو به آن دست پیدا نمى‌کنم (امور دنیا) تا از آنچه که چیزى جز آن، تو را از من راضى نمى‌کند باز بمانم؛ و حب دنیاى پست را به کلى از قلبم ریشه‌کن کن که حب دنیا مرا از آنچه که نزد توست بازمى‌دارد و از طلب و تقرب تو غافل مى‌گرداند».
گرایش‌های تربیتی
امام سجاد(ع) در سراسر صحیفه سجادیه، هدف نهایی تربیت را خدای متعال، معرفی می‌کند و در تمام دعاها، مخاطب را با زبان دعا و مناجات به آن حقیقت یکتا راهنمایی می‌کند. حضرت(ع) همچنین راه‌های ارتباط انسان با خدا را قرب، عبادت، حیات و... بیان کرده است. به عبارت دیگر پیوند انسان با خدا در صحیفه سجادیه از معرفت و شناخت خدا آغاز می‌شود و با گرایش‌های عملی در قالب عبادت، توکل و شکرگزاری گسترش می‌یابد.
به این منظور امام(ع) در دعاهای بسیاری به مسئله «خداشناسی» پرداخته است و با اشاره به موضوعاتی چون توحید و مراتب آن، ذات خدا و صفات خدا همچون خالق، قادر، غلام، رحیم، غنی، قوی، منعم، عزیز، حکیم و... به تقویت و تعمیق شناخت ما کمک می‌کند. حضرت امام سجاد(ع) در نخستین دعا، ضمن حمد و سپاس خداوند به شناساندن خدا می‌پردازد و می‌فرماید: «خدایی که دیده‌های بینندگان از دیدنش ناتوانند و اندیشه‌های وصف‌کنندگان از عهده وصفش برنیایند. به قدرت و توانایی خود آفریدگان را آفرید، و آنان را به اراده و خواست خویش به‌وجود آورد بدون اینکه از روی مثال و نمونه‌ای باشد».
پرورش حس خداجویی
یکی از اهداف گرایشی تربیت در صحیفه سجادیه، پرورش حس خداجویِی است. گرایش به خدا به‌عنوان خالق انسان و رفع‌کننده نیازها و مشکلات او در همه وجود دارد. این گرایش در فطرت همه وجود دارد و تغییر و تبدیل نیز در آن ممکن نیست. امام سجاد(ع) در دعایی با اشاره به فطرت خداجوی انسان می‌گوید: «به قدرت و توانایی خود آفریدگان را آفرید، و آنان را به اراده و خواست خویش به‌وجود آورد بدون اینکه از روی مثال و نمونه‌ای باشد، سپس آنان را در راه اراده و خواست خویشتن روان گردانید، و در راه محبت و دوستی به خود برانگیخت».
معرفی الگوهای سرآمد
امام سجاد(ع) همچنین خاندان اهل بیت(ع) را به‌عنوان الگویى معرفى مى‌نمایند که در همه ابعاد، از جمله بهداشت و سلامت روان، سرآمد و ممتاز هستند. در فرازهاى متعددى از صحیفه سجادیه، امام سجاد(ع) بهترین درودها، کامل‌ترین برکات و پاکیزه‌ترین سلام‌ها را از خداوند متعال براى پیامبر(ص) و اهل بیت گرامى ایشان، درخواست می‌کند و ضرورت توسل و تبعیت از درگاه این بزرگواران را یادآورى مى‌فرمایند.
ارتباطات اجتماعی
امام سجاد(ع) در زمینه ارتباطات اجتماعی نیز آموزه‌های بسیاری را یادآور می‌شوند که یکی از اهداف تربیتی صحیفه سجادیه در مورد ارتباطات اجتماعی، نحوه ارتباط انسان با والدین است. از مهم‌ترین اهداف امام سجاد(ع) این است که هرچه بیشتر فرزندان را نسبت به وظایفشان از قبیل اطاعت، احترام، گذشت از والدین و احسان در حق ایشان، آشنا کند و آنان را نسبت به آن وظایف تشویق کند. امام سجاد(ع) برای این منظور در دعای بیست و چهارم می‌فرمایند: «بارخدایا! صدایم را در برابر ایشان آهسته و سخنم را خوشایند و خویم را نرم نما، و دلم را بر آنها مهربان کن، و مرا به ایشان سازگار و بر آنان رحیم گردان».
ادبیات و مضامین لطیف
نیایش‌های امام سجاد(ع) در صحیفه، سرشار از مضامین لطیف و دلپذیر است. این دعاها نشانه ذوق سرشار، روح متعالی، بزرگی شخصیت و درد آشنایی آن حضرت(ع) است. خواننده این دعاها با اندکی ژرف‌نگری و تأمل، لذتی معنوی و روحانی احساس می‌کند که همه لذت‌های مادی با آن برابر نیست و در می‌یابد که این کتاب، صحیفه معرفت است.
بسیاری از آرایه‌های لفظی و معنوی نیز در صحیفه سجادیه نمونه دارد. آرایه‌های لفظی به‌ویژه جناس و سجع، و آرایه‌های معنوی به‌ویژه انواع طباق، مقابله، مراعات‌النظیر و عکس در صحیفه پر نمونه است و در واقع نیایشی نیست که از این محسنات تهی باشد و از نظر ادبی صحیفه سجادیه کتابی کامل و غنی به شمار می‌رود.
صحیفه سجادیه منبعی جامع
صحیفه سجادیه اگرچه مجموعه ادعیه امام سجاد(ع) است، لیکن در این مجموعه ضمن مناجات با خالق هستى، عالى‌ترین خلق و خوى انسانى در رفتار فردى و اجتماعى تعلیم گردیده و حضرت ضمن راز و نیاز با خداوند، به‌طور غیرمستقیم از فضایل و رذایل سخن مى‌گویند. گویى در دیدگاه امام سجاد(ع) از طریق سخن گفتن با خداوند و راز و نیاز با او، مى‌توان همه کمالات انسانى و وظایف فردى و اجتماعى را شناخت.
صحیفه سجادیه به‌عنوان منبعى در نظر گرفته مى‌شود که همه مؤلفه‌هاى سلامت، اعم از جسمانى، روانى، اجتماعى، عاطفى و روحانى، در آن مورد توجه قرار گرفته و تعامل همه جانبه بین آنها برقرار شده است و در عین حال، بعد معنویت و روحانیت بر سایر ابعاد حاکمیت دارد.
حدیثه سوختانلو
