بررسی مفهوم شهادت با رویکرد تحلیل گفتمان در «گفتمان شهادت»

به گزارش خبرگزاری بین‌المللی قرآن(ایکنا)، «گفتمان شهادت» عنوان پایان‌نامه مقطع کارشناسی ارشد علوم سیاسی مصطفی کریمی است که آن را در قالب کتاب درآورده و مفهوم شهادت با رویکرد تحلیل گفتمان را مورد تبیین و بررسی قرار داده است.
جنگ عراق علیه ایران از جمله حوادث تاریخی است که در سطح ملی ایران، عراق و سطوح منطقه‌ای و بین‌المللی تاثیرات شگرفی به جای گذاشته است. اگر متغیر مستقل جنگ هشت ساله عراق و ایران را انقلاب اسلامی بدانیم، ابعاد این تاثیر بنیادین و هویت‌ساز بیشتر نمایان خواهد شد. تحولاتی مانند سقوط نظام بعثی عراق و دیکتاتوری همچون صدام، فروپاشی اتحاد جماهیر شوروی، شروع دور جدیدی از مبارزات مردم فلسطین علیه حکومت صهیونیستی. تحولاتی از این دست را اگر نگوییم به طور مستقیم تحت تاثیر جنگ ایران و عراق بوده‌اند، به جرئت می‌توان گفت که از پیامدهای این تحول بزرگ هستند. بنابراین فرهنگ‌سازی و تلاش برای غنی‌سازی ادبیات حوزه مطالعات جنگ ایران و عراق از جمله اهداف کلانی است که پرداختن به آن، برای زمینه‌سازی و دستیابی به هویت و منافع ملی کاملاً ضرورت دارد.
نویسنده «گفتمان شهادت» در این کتاب تلاش کرده به سؤالی اصلی که «مفهوم شهادت در میان داوطلبان اعزام به جبهه در دوران دفاع مقدس چگونه صورت‌بندی می‌شد؟» پاسخ دهد. به عبارت دیگر این کتاب در پی پاسخگویی به این سؤال است که «مؤلفه‌های اساسی گفتمان شهادت در سال‌های جنگ تحمیلی کدام هستند؟»
در گستره اجتماعی دوران جنگ تحمیلی و به ویژه بعد از پیروزی انقلاب، مفاهیم اصلی گفتمان اسلامی به عنوان مفاهیم تصویرساز اصلی در صحنه اجتماعی خود را در نظامی معنادار تثبیت می‌کنند. بر اساس همین، با تکیه بر در دسترس بودن و معتبر شدن گفتمان، وحدت معنایی میان عناصر ایجاد شده و شکل جدیدی از این مفاهیم صورت‌بندی می‌شود که شهادت هم در زنجیره همین مفاهیم جای می‌گیرد.
نویسنده در این کتاب اشاره کرده که با پیروزی انقلاب در ایران، تحولی گسترده در عرصه‌های گوناگون جامعه رخ داد که با دوره پیش از آن تفاوتی آشکار داشت. در طی حیات جمهوری اسلامی نیز جامعه مراحلی را پشت سر گذاشت که افزون بر داشتن اشتراک‌های فراوان، هر یک ویژگی‌های خاص خود را داشت. با توجه به محوریت نظام سیاسی ولایت فقیه، برهه زمانی 1357 تا 1368، شاهد تثبیت موقعیت انقلاب اسلامی در قالب جمهوری اسلامی و گذر همراه با موفقیت، از تحمیل جنگ هشت ساله هستیم.
بدون شک یکی از دلایل اصلی پیروزی ایران در جنگ هشت ساله، گسترش روحیه شهادت و شهادت‌طلبی بود. از نظر برخی نظریه‌پردازان اروپایی، دین کارکردی خوشبختی‌بخش نیز دارد، زیرا با برانگیختن احساس خوشبختی در مومنان و احساس اطمینان به حقانیت ضروری جهان اخلاقی‌ که خودشان جزئی از آن هستند، با احساس ناکامی و بی‌ایمان در آنها مقابله می‌کند. دین با احساس پوچی که در خصوص مرگ، هم در سطح فردی و هم در سطح اجتماعی تجربه می‌شود به تثبیت توازن اعتماد خصوصی و عمومی یاری می‌رساند. در وسیع‌ترین سطح دین به عنوان نهادی اجتماعی، به گرفتاری‌های وجودی انسان معنای خاص می‌بخشد، زیرا فرد را به قلمرو فرافردی ارزش‌های متعالی وابسته می‌کند؛ همان ارزش‌هایی که در نهایت امر، ریشه در جامعه دارند.
در ایدئولوژی اسلامی در دوران جنگ تحمیلی عناصری همچون حضور مذهب در همه امور فردی و اجتماعی، اصالت شرع، آخرت‌گرایی متاثر از نگاه این جهانی، آرمان‌گرایی، تکیه بر احساسات مذهبی، تقلید، ولایت فقیه، ضدیت با بیگانه و بازسازی گذشته (سنت) راه خود را گشودند و در پیوند با اوضاع اجتماعی دوره جنگ، به ویژه نیمه اول جنگ، نقش خود را به عنوان عناصر جمع‌گرایانه به خوبی ایفا کردند و زمینه شکل‌گیری وفاق اجتماعی را شکل دادند. البته این فرایند را باید بازتاب اوضاع اجتماعی، منطقه‌ای و بین‌المللی هم دانست. در دایره این وفاق اجتماعی، مرگ در دل گفتمان اسلامی به نوعی با حیات جاودانه پیوند خورد و به عنوان یکی از ابزارهای راهبردی ایران در جنگ تحمیلی به مفهوم شهادت و زندگی دوباره معنا پیدا کرد.
نویسنده برای درک چگونگی صورت‌بندی مفهوم شهادت از نظر رزمنده ابتدا سعی کرده نحوه نگرش گفتمان غالب یعنی گفتمان اسلامی را به موضوع مرگ واکاوی و نحوه تثبیت دال معنایی شهادت را در آن بیان کند. از دیدگاه هستی‌شناسانه با تأثر از قرائت انقلابی متأثر از اسلام شیعی، دنیا و آخرت از یکدیگر تفکیک ناپذیر هستند. با این تعبیر در حقیقت حیات و سعادت اخروی انسان در گرو چگونه زیستن او در این دنیاست. در این برداشت از اسلام، زندگی اخروی هر فرد به دست خود او و در همین دنیا ساخته می‌شود. به این معنا که اعتقادات، علایق، نیات و رفتار انسان شکل‌دهنده شخصیت دنیوی و چهره اخروی اوست. قرآن به عنوان متن اصلی شکل دهنده به گفتمان اسلامی، همواره ارتباط تنگاتنگ و ناگسستنی دنیا و آخرت را به فراخور، در قالب این موضوعات بیان کرده؛ «چهره انسان در آخرت»، «تجسم اعمال» و «عینیت پاداش و کیفر اعمال اخروی با اعمال دنیا.» هر رفتاری که از آدمی سر می‌زند در گرو تصمیمات او در همین دنیاست. از این رو نمی‌توان عملی را یافت که فقط جنبه دنیوی داشته و در حیات آخرت بی‌تاثیر باشد، بی‌آنکه در زندگی دنیا تاثیر بنهد.
مجموعه بحران‌ها و موضوعات اجتماعی و سیاسی بعد از انقلاب به ظهور اندیشه‌های مختلفی منجر شد که هر یک با تحلیل خاصی از ریشه بحران‌ بر اساس مبانی نظر خود، راه‌حل‌های مختلفی را برای فائق آمدن بر بحران‌ها پیشنهاد کردند که در مجموع گفتمان‌های اندیشه‌ای را که متاثر از اسلام بودند در ایران بعد از انقلاب اسلامی تشکیل دادند.
در واقع در این دوره با تاکید بر عناصر اساسی اسلام شیعی، برخی از مفاهیم اصلی این گفتمان در فضای اجتماعی تکثیر یافت که یکی از این مفاهیم اصلی شهادت بود که در قالب نظام معنایی خاصی صورت‌بندی می‌شد.
بر اساس نظر بسیاری از اندیشمندان اگر در صدر اسلام آغاز اسلام شیعی با مسئله جانشینی پیامبر(ص) و داعیه علی بن ابیطالب(ع) بر انتصاب الهی و ارائه شیوه خاصی از زندگی جمعی بود، در دوره معاصر نیز تجدید حیات اسلام و ارائه الگوی نظری و عملی در اداره جامعه سیاسی بر اساس شاخص‌های حکومت شیعی از طریق حرکت‌های سیاسی فقهای مبارز و اندیشمندان مسلمان در مقابل استعمار و استبداد و در رأس آنان شاگرد برجسته این مکتب، امام خمینی(ره) تحقق یافت.
ایثار یکی از دال‌های شناور در حوزه گفتمان‌‌گونگی دال مرکزی حیات جاودان است. ایثار در لغت به معنی برگزیدن، غرض دیگران را بر غرض خود مقدم داشتن و منفعت غیر را بر مصلحت خود مقدم داشتن است و در اسلام نیز به معنای تلاش، فداکاری، بخشش و اخلاص در راه خدا آمده که بیان کننده رشد و معرفت الهی انسان است و با مفاهیمی همچون شهادت، خیرخواهی و دیگرخواهی همراه است. همین طور شهادت در لغت به معنی گواه و در اصطلاح کسی که درباره موضوعی گواهی و شهادت بدهد، مطرح شده است.
مفهوم شهادت در زمان جنگ تحمیلی در قالب گفتمان اسلامی در یک منطق موازی با امر قدسی در ذهن رزمندگان جبهه‌های جنگ صورت‌بندی می‌شد و وجهه قدسی داشت. کتاب «گفتمان شهادت» بر پایه نظریه تحلیل گفتمان بوده و بر اساس یافته‌های این کتاب شهادت در دو گونه معنایی در تقابل با مفهوم درگذشتن به فهم می‌آید. هر چه در جامعه مدرن، فوت، مرگ و مردگان، مفاهیمی تابو، جداافتاده، نامرئی و حاشیه‌ای هستند در ایران زمان جنگ، شهادت هر روزه در بطن متن اجتماعی بازتولید می‌شد. قالب معنایی شهادت روند «مرگ‌زدایی» جامعه مدرن را به چالش کشیده و نوعی زیستن موازی با مرگ را صورت‌بندی می‌کند.

این اثر در 159 صفحه توسط نشر مرز و بوم و به کوشش مرکز اسناد و تحقیقات دفاع مقدس منتشر شده است.