مهم‌ترین دستاورد «تفسیر تنزیلی»، اثر تربیتی است/ در ساختار و تعاریف کتاب باید تجدیدنظر شود

به گزارش خبرگزاری بین‌المللی قرآن(ایکنا)، جلسه نقد و بررسی کتاب تفسیر تنزیلی نوشته حجت‌الاسلام والمسلمین بهجت‌پور با حضور عبدالهادی فقهی‌زاده استاد دانشگاه تهران و مجید فلاح‌پور استاد دانشگاه امام حسین(ع)، عصر روز گذشته، یکشنبه 7 تیرماه، در سرای اهل قلم برگزار شد.
در این نشست ابتدا نویسنده کتاب به شرح اثر خود پرداخته و گفت: جنبه عمده مطالعات اسلامی تا کنون برای کشف محتوا بوده است و اینکه ما مثلا بدانیم امر به معروف چیست و چه ابعادی دارد. اما دو مسئله اساسی در خصوص روش مورد غفلت قرار گرفته است؛ اولین مسئله چگونگی انتقال یک عصر فرهنگی به جامعه است. به این معنا که برای مثال برای اینکه مردم باید نماز بخوانند، ما از کجا شروع بکنیم و از سوی دیگر مجموعه عناصر اسلامی باید با چه نسبتی مورد بحث قرار بگیرد، مثلا اهمیت حجاب و توحید هر کدام در اسلام چه میزان است. برای اینکه بتوان به سؤالات مطروحه پاسخ داد باید به تفسیر تنزیلی قرآن که بر اساس نزول تدریجی قرآن است توجه کرد.
قرآن کنونی بر اساس تاریخ نزول نیست
بهجت‌پور ادامه داد: نکته دوم این است که ترتیب کنونی قرآن ترتیب دوران نزول نیست و بر اساس کوتاهی و بلندی سوره‌های قرآن از بزرگ به کوچک تنظیم شده است. در این کتاب مجموعه مباحث نظری پیرامون تفسیر نزول مطرح شده است، پیش‌فرض‌های کلان، اصول از نظر ضوابط تفسیر، فواید چنین سبک تفسیری ذکر شده است. در ادامه این تفسیر از قرآن به عمل آمده است.

وی با بیان اینکه  سه جلد از این تفسیر منتشر شده و جلد چهارم و پنجم زیر چاپ هستند، گفت: این تفسیر تا 20 جلد ادامه خواهد داشت. در کنار این تفسیر تنزیلی در یک کتاب به خلاصه کردن 114 سوره پرداخته‌ام و در کتابی دیگر برای اولین بار تفسیر موضوعی نیز بر اساس تفسیر تنزیلی با موضوع عفاف و حجاب به رشته تحریر در آورده‌ام که منتشر خواهد شد.
این مفسری قرآن تصریح کرد: ما از سویی سعی کرده‌ایم که به مباحث نظری تفسیر تنزیلی را مطرح کنیم و در کنار این تفسیر به شبهاتی که در خصوص این تفسیر مطرح شده است، پاسخ داده‌ایم. این اثر اولین اثری است که به بیان مقدمات نظری تفسیر تنزیلی می‌‌پردازد.
شجاعت علمی مؤلف قابل ستایش است
در ادامه عبد‌الهادی فقهی‌زاده در خصوص این کتاب گفت: باید مراد از اعتبار این تفسیر در مقابل تفسیر ترتیبی مشخص شود و بیان شود که مراد از این کلمه چیست. این کتاب مزایای زیادی دارد از جمله نکات مثبت این تفسیر شجاعت علمی نویسنده است. شخصیت‌هایی مانند عبده، جوادی آملی، شهید صدر و ... از نقد منصفانه آقای بهجت‌پور در امان نمانده‌اند.
وی تصریح کرد: ایشان از منابع زیادی و در حدود 200 منبع را مورد استفاده قرار داده، اما به نقد منصفانه این منابع نیز پرداخته‌ است. ایشان گاهی توانسته‌ شخصیت‌های بزرگ و گم‌نامی مانند آیت‌الله کرمی را نیز یافته و استفاده کند.
مهم‌ترین دستاورد این اثر تربیتی است
فقهی‌زاده افزود: در جایی عبده مطرح می‌کند چرا در زمان نزول قرآن توانست انقلابی فرهنگی به وجود بیاورد، اما اکنون چنین تاثیری ندارد و آیا مشکل از ماست و یا از قرآن، که جوابش این است که مشکل از ماست از این‌رو تفسیرعبده اجتماعی است. جناب آقای بهجت‌پور هم می‌کوشد که با تفسیری که از قرآن ارائه می‌کند، بتواند تأثیر تربیتی در جامعه بگذارد، از این رو مهم‌‍ترین دستاورد این اثر تاثیر تربیتی است؛ ایشان تفسیر را به مثابه علمی تربیتی ارائه کرده‌ است.

وی ادامه داد: روش‌مندی بر محور متن قرآن دیگر دستاورد قابل تجلیل اثر ایشان است. ایشان روش تفسیر قرآن را از خود قرآن استخراج کرده‌ و آن را دستمایه‌ای بر سامانه تحول و تربیت دینی قرار داده‌ است.
اعتبار تفسیر تنزیلی به چه معناست
فقهی‌زاده با بیان اینکه ایشان اولویت و اعتبار را به تفسیر تنزیلی داده‌ است، گفت: اما اعتبار به چه معنا می‌تواند باشد. معنای اول لزوم و قطعیت است، دوم ممکن است صحت و کارآمدی باشد و معنای سوم سودمندی و فایده‌رسانی است.
وی ادامه داد: احتمال اول نه ممکن است و نه مطلوب اما احتمال دوم و سوم قابل قبول است. ممکن است در برخی از روش‌ها با شما مناقشه بکنم، اما در صحت و کارآمدی این روش شکی ندارم.
این استاد دانشگاه تهران گفت: کل قرآن به صورت یک بسته هدایتی است، این قرآن بر اساس قطعاتی است که نظم آن جدای نظم نزولی بوده است، قرآن سوره سوره بوده و نه آیه آیه.
مبنای تفسیر تنزیلی باید اثبات شود
وی ادامه داد: ادعای جناب آقای بهجت‌پور این است که اولویت با تفسیر نزولی است که من معتقد هستم این شیوه صحیح و مفید است، اما این یک شرط دارد و آن اینکه ترتیب نزول قران قابل اثبات باشد و من معتقدم این کار دشوار است.
فقهی‌زاده افزود: ایشان عالمانه به بحث پرداخته اما این ترتیب منقول است و قابل قبول نیست و باید مبنای ترتیب نزول قرآن نه بر اساس نظریات رایج که باید بر اساس استدلال اثبات شود.
مراد از اعتبار تفسیر تنزیلی، مشروعیت است
در ادامه بهجت‌پور به ارائه برخی از توضیحات پرداخت و گفت: مراد من از اعتبار مشروع بودن تفسیر نزیلی بوده است، یعنی این که این تفسیر تفسیری شرعی است و منافاتی با احادیث و سنت معصومین ندارد.
وی ادامه داد: اگر کسی قرار باشد از اعتبار تفسیرش دفاع کند، تفسیر تنزیلی نیست و سبک‌های دیگر باید از مشروعیت خود دفاع کنند. غالبا اولین سؤالی که از من پرسیده می‌شود، مشروعیت است. در ذهن علامه طباطبایی نیز بر اساس پاره‌ای از احادیث این مسئله وجود دارد که تفسیر تنزیلی درست نیست. مراد بنده از اعتبار این بوده است که در گام اول ثابت کنم که تفسیر تنزیلی شیوه صحیحی است.

این مفسر افزود: هر سوره غرضی دارد، جدولی که من آورده‌ام بر اساس مقایسه جداول مستند به روایات است. من در پایان نتیجه گرفته‌ام که گزارش‌های مختلف در 75 مورد توافق دارند، با بررسی این 75 سوره سیاق معنایی شکل گرفته است که آیات اختلافی به آن رجوع داده شده و تعیین تکلیف شده‌اند.
بهجت‌پور گفت: شیوه مهندس بازرگان در تعیین تاریخ نزول درست نیست و متاثر از شرق‌شناسان است. وظیفه ما مهندسی آیات قرآن نیست، بلکه باید مهندسی مورد نظر قرآن را کشف کنیم. وظیفه ما کشف قواعد تحول از خود قرآن است.
این مفسر افزود: ما باید ببینیم قرآن چگونه یک جامعه ایمانی می‌سازد. کاری که در سیر نزول قرآن صورت گرفته است تبدیل مردم از مسلمان به مؤمن بوده است. سپس قرآن برنامه تعبد را معین کرده است. در نهایت قرآن پس از ارائه برنامه کامل جامعه‌سازی، در سوره‌‌های آخر قرآن فرایند ارزیابی، نقد و پالایش را پیشنهاد داده است. پیامبر می‌خواست عده‌ای را تعلیم دهد تا به انتقال بین نسلی بپردازند که با جریانات پس از وفات ایشان این مسئله متوقف شد.
اشکال ساختاری
در ادامه مجید فلاح‌پور استاد دانشگاه امام حسین(ع) با بیان اینکه این موضوع بدیع است، به طرح انتقاداتی پرداخت و گفت: نسبت به مهندس بازرگان بی‌انصافی شد، ایشان اولین کسی بودند که تفسیر تنزیلی را مطرح کردند. اولین اشکالی که باید ذکر شود، اشکال ساختاری است، بحث فواید در کنار و هم عرض بحث مبانی، اصول و قواعد مطرح شده است که جای فواید در کنار این‌ها نیست و شما باید این را در مقدمه می‌آوردید. از سوی دیگر کل پروژه نتیجه‌گیری ندارد.
اشکال در تعاریف
فلاح‌پور افزود: از سوی دیگر تعاریف دقیق، جامع و مانع نیست. خود مؤلف گفته است که اضطرابی در تعاریف بوده است و البته این اضطراب در تعاریف باعث شده است که در مرحله مصداق‌یابی نیز خلط و اشکالاتی به وجود بیاید.
وی ادامه داد: این اشکال ناشی از این مسئله است که شما حد و مرز بحث نظری با بحث عملی و کاربردی را رعایت نکرده‌اید. دکتر خسرو باقری در سال 68 و در کتاب «نگاهی دوباره به تربیت اسلامی» به این مسائل اشاره کرده اند، و شما می‌توانستید از این مطالب استفاده کنید. شما در این کتاب اصول را با روش تفکیک نکرده اید و این باعث شده است که در مورد مصادیق نیز با مشکل مواجه شده و خلط مبحث کنید.
فلاح‌پور تصریح کرد: به نظر اشکال کار از این جا ناشی شده است که شما چون اضطراب در تعاریف داشته‌اید، تعاریف را از فقه آورده‌اید، در حالی که تفسری علمی نظری است و فقه علمی عملی.
وی در پایان گفت: شما برای تفسیر تنزیلی شش مبنا شمرده‌اید که از این میان تنها دو مورد در واقع مبنای این تفسیر می‌تواند باشد و 4 مبنای دیگر شما مربوط به تفسیر به معنای عام است.