شبیه‌سازی از دیدگاه شیعه و اهل سنت؛ حلال یا حرام؟

یکی از موضوعات جدید فقهی در عصر حاضر، شبیه سازی و به ویژه شبیه‌سازی انسان یا حیوان است. شبیه سازی، که در زبان عربی به آن «استنساخ» و در لاتین«CLONING»  گفته می‌شود، دانش و فن آوری زایش و تکثیر جاندار از غیر مسیر طبیعی است.

در این علم برخلاف مسیر طبیعی که سلول تخم (نطفه) از ترکیب سلول‌های جنسی نر و ماده تشکیل می‌شود، از تکثیر هسته یک سلول غیر جنسی در سلول جنسی ماده به دست می‌آید. به عبارت دیگر با استفاده از فن آوری پیچیده، هسته یک سلول جنسی ماده را که هنوز عمل لقاح انجام نداده، خارج کرده و هسته یک سلول غیرجنسی(Somatic)  نر یا ماده را جایگزین آن می‌کنند. این هسته غیر جنسی بر پایه برنامه‌های ژنتیکی منظم، به تکثیر سلولی و تشکیل جنین مبادرت می‌کند و چون تخمک میزبان، فاقد هسته و کروموزم‌های جنسی است، ویژگی‌های جنین کاملاً همانند خصوصیات سلول غیرجنسی اولیه است و چونDNA  همه سلول‌های بدن مشابه‌اند، این سلول‌های غیر جنسی را می‌توان از بافت‌های پوستی، ماهیچه‌ها، خون و موی افراد جدا سازی کرده، مورد استفاده قرار داد.

صورت‌های مختلف شبیه‌سازی

برای شبیه سازی صورت‌های مختلفی متصور است، از جمله: شبیه سازی در میان حیوانات (خواه در نوع یا جنسیت مشترک باشند یا خیر)، شبیه سازی میان نبات و حیوان و شبیه سازی میان حیوان و انسان و شبیه سازی میان افراد انسان که خود دارای فروض متعددی از جمله، میان زوجین یا غیر زوجین، شوهر داشتن یا نداشتن صاحب رحم و… است که هر یک می‌تواند حکم شرعی خاص خود را داشته باشد.

در این خصوص نکته‌ای که نباید مورد غفلت قرار گیرد پیامدهایی است که بر شبیه سازی انسانی مترتب می‌شود که از این جمله‌اند: اختلاط انساب، ابهام در روابط خویشاوندی، نبود پدر و مادر در موارد خاص، ابهام در نفقه و ارث، امکان پیدایش موجودات ناقص الخلقه، از بین رفتن نهاد ازدواج و مفهوم مادری، امراض غیرقابل پیش بینی و … که این پیامدها موجب نگرانی جوامع مذهبی همچون مسیحیت و اسلام شده تا جایی که نام آن را چالش قرن گذاشته‌اند.

بیانیه پاپ در تحریم شبیه‌سازی

پاپ در بیانیه‌ای این کار را به خاطر این که نقض کرامت انسانی است تحریم کرده است. اهل سنت هم تاکنون بیش از ده‌ها کنفرانس در این زمینه تشکیل داده و بر تحریم این کار تقریباً به اجماع رسیده‌اند. (تنها دکتر محروس از جهان اهل سنت و از فقهای حنفی مذهب در عراق این کار را جایز می‌داند).

برخی از فقهای شیعه به شبهات وارده در این زمینه پاسخ گفته و پیامدهای ناگوار احتمالی آن را مانع از جواز این عمل نمی‌دانند. در هر حال در رابطه با شبیه‌سازی انسانی در بین عالمان شیعه چند نظریه وجود دارد: حلیت، عدم حلیت، حلیت در سطح فردی و محدود. قائلان به حلیت به دلیل نبود نص خاص بر حرمت شبیه سازی انسانی و به استناد قاعده حلّ (کل شی لک حلال ...) همچنین به استناد اصل اباحه، شبیه سازی انسانی را مجاز شمرده و فرموده‌اند «فی حد ذاته مانعی ندارد».

استدلال قائلان به حرمت شبیه‌سازی

قائلان به حرمت به مفاسد اجتناب ناپذیر آن استناد کرده برای پیشگیری از این مفاسد، شبیه سازی انسانی را به عنوان ثانوی حرام شمرده‌اند و دیگر فقها آن را تنها در سطح فردی و به گونه‌ای محدود مجاز دانسته‌اند. چون این دانش نو پیدا است و فرآورده آن هنوز نتوانسته عمومی و شایع باشد، آسیب‌ها و زیان‌هایی نیز که برای آن برشمرده‌اند، احتمال‌های عقلانی است.

این زیان‌های احتمالی، گاهی برگرفته از نفسِ عملیات و روند شبیه سازی است و گاهی آسیب‌های برونی است که پس از عملیات، بر جامعه یا فردِ شبیه سازی شده وارد می‌شود.

با توجه به اینکه موضوع شبیه سازی جدید است، طبعاً اختلاف نظرها در میان فقها و حقوقدانان مسلمان و مجامع اسلامی وجود دارد. با توجه به نظریات ارائه شده در اینترنت، مجلات و کتاب‌ها و بررسی آنها به نظر می‌رسد که اندیشمندان و مجامع علمیِ اهل سنت بیشتر قائل به حرمت شبیه سازی انسان به طور مطلق (حتی در معالجات پزشکی) هستند و برخی دیگر تنها در معالجات پزشکی، شبیه‌سازی اعضا و بافت‌های انسان را مجاز می‌دانند؛ اما بیشتر قریب به اتفاق اندیشمندان و مجامع علمی شیعه به حلال بودن و جواز نفس عمل شبیه سازی باور دارند و تنها در صورتی حرام می‌دانند که عناوین ثانویه مانند کاربردهای منفی عارض شود.

نویسنده: عبدالحسین فخاری، دبیرکل موسسه حلال جهانی