میراث جعفری؛ استدلالی بودن اصول دین

حجت‌الاسلام و المسلمین حسن پویا، معاون پژوهشی مؤسسه تنظیم و نشر آثار حضرت امام خمینی(ره) در گفت‌وگو با خبرگزاری بین‌المللی قرآن(ایکنا)، در خصوص جایگاه امام صادق(ع) در تاریخ شیعه گفت: این که ایشان موسس شیعه جعفری هستند، اما به اعتقاد من یکی از مظلوم‌ترین ائمه(ع) در حوزه فرهنگ و معارف دینی هستند.
امام صادق(ع) یکی از مظلوم‌ترین ائمه هستند
وی ادامه داد: دلیل مظلومیت امام صادق(ع) این است که ما در خصوص ایشان به این نکته کفایت می‌کنیم که ایشان و امام محمد باقر(ع) در دورانی زندگی می‌کردند که فشار کمتر بود و ایشان توانستند فعالیت بیشتری داشته باشند.
پویا افزود: واقعیت این است که وقتی به این مسأله عمیقا وارد می‌شویم صدها حدیث، گفتار و فرمایش از این بزرگان به خصوص امام جعفر صادق(ع) وجود دارد که در زمینه‌های مختلف معارف دینی بیان کرده‌اند و اگر ما بخواهیم این روایات را دسته‌بندی کنیم دریایی از معارف است.
وی تصریح کرد: ما همیشه به تولد، شهادت و اینکه ایشان چهار هزار نفر شاگرد داشتند اکتفا می‌کنیم. اما اینکه این شاگردان چه کرده‌اند و چند نفرشان و با چه خصوصیاتی شاخص بوده‌اند و چه تاثیری داشته‌اند توجهی نمی‌کنیم.
معارف امام صادق(ع) براساس قرآن بوده است
پویا با بیان اینکه طرح معارف دینی از سوی امام صادق(ع) در آن دوره که فاصله‌ای از صدر اسلام نداشت بر مبنای توجه به قرآن و معارف قرآنی بوده است، گفت: توحید مفضل که یادگار ایشان است همه بر اساس آیات و معارف قرآنی است و به این نکته کمتر عنایت شده است.
وی تصریح کرد: در فلسفه و عرفان هم همین طور است و مطالبی که ایشان دارند، براساس آموزه‌های قرآنی است. البته در خصوص فلسفه و عرفان اختلاف وجود دارد و اگر ما کلمه فلسفه را به کار ببریم، بخشی از علمای بزرگ ما که منصوب به مکتب تفکیک هستند، اعتراض خواهند کرد که در این جا می‌توان از تاثیر ائمه بر عقلانیت استفاده کرد.
پویا ادامه داد: ما که عقلانیت را قبول داریم. امام صادق(ع) افتخارشان این است و افتخار دین ما این است که هر چه مطرح شده است بر اساس عقلانیت، تعقل و تفکر بوده است. عرفان و فلسفه حقیقی چیزی جز همین نمی‌گوید. فلاسفه بزرگ ما هم همین را می‌گویند و به تعقل و تفکر دعوت می‌کنند. امام صادق(ع) فرموده‌اند که اصول دین باید استدلالی باشد و مسلمان باید اصول دین را با استدلال دریابد.
یادگاری از امام صادق(ع)
وی با بیان اینکه اعتقاد، تزریقی نیست، گفت: اعتقاد امری باطنی است و نمی‌توان کسی را مجبور کرد که اعتقاد داشته باشد. انسان هر اعتقادی را که بپذیرد باید براساس تعقل و استدلال باشد.
پویا ادامه داد: سفارش دین اسلام به اینکه اعتقاد استدلالی باشد به همین خاطر است اما در فروع دین چنین اعتقادی وجود ندارد زیرا در این بخش عقل بشر ناتوان است. اینکه مردان باید نماز صبح را با صدای بلند بخوانند توسط هیچ استدلال عقلی اثبات نمی‌شود.
وی ادامه داد: این سخن امام صادق(ع) سخن معقول بشری است و قرآن نیز براساس فطرت بشری است و با بشر سر و کار دارد. بشر نیز اعتقادش را بدون استدلال برنمی‌گزیند و قرآن و امام صادق(ع) بر اساس همین فطرت بشری گفته‌اند که توحید، نبوت و معاد هم باید با استدلال همراه باشد.
وی در پاسخ به این پرسش که آیا اهل سنت هم به این مساله اعتقاد دارند، گفت: بله فرقی نمی‌کند، بخشی از اهل سنت که تحجرگرا هستند این طور فکر نمی کنند، اما معتزله این طور فکر می‌کنند و آن را از پیامبر، صحابه پیامبر و قرآن گرفته‌اند. اشاعره چنین مساله‌ای را قبول نداشتند و معتقد بودند باید خدا را پذیرفت و هر سوالی در باب خداوند، ممنوع است.
وی ادامه داد: مبنای ائمه ما تعقل بوده است و از این‌‎رو استدلال معتزله به ما نزدیک است، اما کسانی که مخالف هستند طبیعی است که همه دین را این طور دانسته و به استدلال عقلی کاری ندارند. بخشی از اهل سنت که جایگاه عقل را قبول دارند، فرمایش امام صادق(ع) را به عنوان عالم آل محمد(ص) قبول دارند.