مترجم قرآنی که می‌خواست ترجمه‌اش بدون دخل و تصرف دیگران چاپ شود
گروه ادب: مرحوم صالحی نجف‌آبادی قصد داشت ترجمه قرآنش بدون دخل و تصرف دیگران جداگانه و همراه با مختصر پانوشت‌هایی به چاپ برسد.
به گزارش خبرگزاری بین‌المللی قرآن(ایکنا)، حجت‌الاسلام والمسلمین محمدعلی کوشا، مترجم و منتقد ترجمه‌های قرآن برای مصحف چاپ شده با ترجمه آیت‌الله نعمت‌الله صالحی نجف‌آبادی یادداشتی نوشته است که این مطلب از سوی نشر کویر در اختیار ایکنا قرار داده شده که بخش دوم آن که مربوط به داستان این ترجمه است، در ادامه از نظر می‌گذرد:
پس از پیروزی انقلاب اسلامی، تحولی همه‌جانبه در فکر و فرهنگ مردم ایران به ویژه حوزویان و دانشگاهیان به وجود آمد. توجه به امور فرهنگی، بسط و گسترش و ترویج معارف اسلامی به ویژه قرآن کریم در سال‌های آغازین انقلاب، بسیار چشمگیر و گسترده بود.
استقبال از «درس‌های نهج‌البلاغه»، «تفسیر قرآن» و «مباحث فقهی» آیت‌الله صالحی نجف‌آبادی در حوزه علمیه قم – در مسجد امام حسن عسکری(ع) و مدرسه فیضیه – امری قابل توجه بود. پابه‌پای گرمی دروس معارف اسلامی و توسعه علوم قرآنی در حوزه قم، دفتر تبلیغات اسلامی، موفق به تشکیل هسته‌های تحقیقی - علمی حوزوی گوناگونی شد که از جمله می‌توان به تشکیل گروه علمی «تفسیر راهنما» اشاره کرد.
دست‌اندرکاران آن لجنه(هیئت) علمی پویا، از شماری محققان و اساتید علوم قرآنی از جمله آیت‌الله صالحی و آیت‌الله معرفت و دیگران دعوت کردند که در تدوین و نگارش «تفسیر راهنما» با آنها همکاری کند. مرحوم صالحی نجف‌آبادی هم سال‌ها با گروه علمی «مرکز فرهنگ و معارف قرآن» همکاری صادقانه داشت و در تدوین و نگارش آن اثر، به ویژه در مستندسازی ترجمه و تفسیر یادشده نقش کلیدی و اساسی را ایفا کرد.
مسئولان آن پروژه علمی پس از چاپ هشت جلد از «تفسیر راهنما» به فراست دریافتند که چنین اثری باید با ترجمه آیات عرضه شود. بدین جهت ترجمه آیات را به آیت الله صالحی واگذار کردند. از آن روز استاد صالحی کار ترجمه را با جدیت و پشتکار ویژه خود آغاز کرد و پس از مدتی به پایان رساند.
سرانجام آن ترجمه با تغییرات محسوس ویرایشی ویراستاران مرکز فرهنگ و معارف قرآن، همراه با تفسیر راهنما(از جلد هشتم به بعد) و در پی آن جداگانه و با عنوان «ترجمه فارسی قرآن کریم» از طرف مرکز فرهنگ و معارف قرآن چاپ و منتشر شد.
پس از اتمام ترجمه، آیت‌الله صالحی نجف‌آبادی به تهران مهاجرت کرد و گاهی هم برای تکمیل مباحث علمی پیشین به مرکز فرهنگ و معارف قرآن مراجعه داشت. آن مرحوم قصد داشت ترجمه قرآنش - آن گونه که خود می‌خواست، بدون دخل و تصرف دیگران – جداگانه و همراه با مختصر پانوشت‌هایی به چاپ برسد. برای همین امر و براساس شناخت تقریباً سی‌ساله‌ای که از نگارنده داشت، همه دست‌نوشته‌های ترجمه قرآنش را به این جانب سپرد که آنها را به گونه دقیق ویراستاری کرده تا پس از بازبینی مجدد ایشان، حروف‌چینی و سپس آماده چاپ شود.
سرانجام، ویرایش این اثر از آغاز تا پایان به وسیله این جانب انجام شد و معظم‌له نیز پس از مذاکراتی در شکل و محتوا و کم و کیف آن با تغییر و اصلاحاتی چند، آن را پذیرفت و پس از بازنویسی نهایی آن، در شش دفتر آماده حروف‌چینی شد. همزمان با پایان کار، وی به کسالتی شدید مبتلا و به ناچار در تهران بستری شد. از آن تاریخ به بعد ارتباط ویراستار با وی بیشتر به صورت تلفنی بود و در یکی از تماس‌های تلفنی تأکید کردند که «درصدد چاپ این ترجمه - که با ویراستاری شماست- یکی از ناشران فرهنگ‌دوست(انتشار کویر) هم در این باره صحبت کرده‌ام و امیدوارم که این کار تحقق یابد و این اثر با همین کیفیت در صورت فقدان من نیز در آینده چاپ شود.»
تفاوت‌های این ترجمه با ترجمه چاپ «مرکز فرهنگ و معارف قرآن»
هر چند که اصل هر دو ترجمه از مرحوم آیت‌الله صالحی نجف‌آبادی است، ولی میان این دو نسخه، تفاوت‌های چشمگیری وجود دارد:
تفاوت یکم- ترجمه قرآن مرکز فرهنگ و معارف، کار مرحله آغازین جناب استاد صالحی در زمینه ترجمه قرآن است؛ لیکن ترجمه کنونی محصول مرحله دوم کار ایشان در این باره است و طبعاً دقیق‌تر و توأم با تجدید نظر آن مرحوم است.
تفاوت دوم- ترجمه چاپ آن مرکز، مورد اعمال نظر شماری از ویراستاران، با شیوه ویژه خود قرار گرفته که در شماری از موارد با نظر نهایی مترجم همخوانی ندارد؛ در صورتی که ترجمه کنونی با ویرایش این جانب آن هم همخوان و هماهنگ با نظر مترجم و زیر نظر ایشان انجام گرفته است.
نمونه - یک مورد از لغزش‌های ویرایشی مرکز یاد شده، آیه اول سوره ممتحنه است؛ که چنین ترجمه شده است: «ای کسانی که ایمان آورده‌اید، دشمنان من و دشمنان خود را به دوستی برمی‌گیرید که با آنان طرح مودّت بیفکنید، در صورتی که آنان به حقیقتی که برای شما آمده است، کفر ورزیده‌اند...»
اشکال این ترجمه این است که ویراستاران فعل «تُلقُونَ» را مانند «لا تَتَّخِذوا» جواب ندا دانسته‌اند! که اگر چنین بود، می‌بایست به صورت«تُلقوُا» می‌آمد، نه«تُلقُون» در حالی که جمله «تُلقُون» حال، از فاعل «لا تَتَّخِذوا» است.
در صورتی که ترجمه صحیح آیه در این چاپ، چنین است: «ای کسانی که ایمان آورده‌اید، دشمن من و دشمن خود را دوست می‌گیرید؛ با آنان طرح دوستی می‌ریزید با آنکه آنها به حقّی که برای شما آمده است، کفر ورزیده‌اند...»
نمونه - سوره انفطار آیه یک چنین ترجمه شده است: «آنگاه که آسمان شکافته شود» در این ترجمه فعل معلوم به صورت مجهول ترجمه شده است! در صورتی که ترجمه صحیح آیه در این چاپ چنین است: «آنگاه که آسمان بشکافد» در پانوشت هم به عنوان توضیح این آیه چنین آمده است: «باید دانست که در هشت جا فعل ماضی در معنای مضارع به کار می‌رود، از جمله آنگاه که بعد از «اِذا» بیاید که در اینجا نیز چنین است».
و دهها نمونه دیگر از این گونه تفاوت‌های روشن میان چاپ پیشین و این چاپ، حاکی از رُجحان نسخه دوم و اهتمام مرحوم مترجم بر نشر مستقل آن است.
تفاوت سوم - در ترجمه نامبرده، نامی از مترجم، روی جلد کتاب و حتی در شناسنامه کتاب دیده نمی‌شود! اما در این چاپ، نام مترجم بر روی جلد و صحفه شناسنامه کتاب ذکر شده است. البته تلاش‌های صادقانه هیئت علمی «مرکز فرهنگ و معارف قرآن» که در چهار چوب طرح‌های پژوهشی در دایره خرد جمعی انجام یافته، در خور سپاس و قدردانی فراوان است.
تفاوت چهارم - در ترجمه نامبرده، هیچ گونه توضیحات پانوشتی وجود ندارد، در حالی که در این ترجمه بیش از صد و چهل مورد توضیحات مفید و لازم در پانوشت‌ها آمده است که گویا دقّت نظر مترجم آن، در کار ترجمه و تفسیر است.
تفاوت پنجم - در ترجمه نامبرده- در موخره آن- از آن ترجمه، به عنوان محصول کار گروهی از قرآن‌پژوهان یاد شده که آیت‌الله صالحی نجف‌آبادی در جایگاه «هسته اصلی مرکزی» آن قرار گرفته است؛ در نتیجه چنان اثری با همکاری شماری از قرآن‌پژوهان و در نهایت با مدیریت آن مرکز سامان یافته است؛ در صورتی که ترجمه کنونی، محصول مستقل کار آن مرحوم پس از بازنگری معظم‌له با ویرایش این جانب است.
تفاوت ششم - از دیگر تفاوت‌های این چاپ با چاپ پیشین، تغییر و تجدید نظر در انتخاب واژگان معادل است به عنوان نمونه معادل «عزیز» در چاپ پیشین«عزّتمند» امّا در این چاپ «پیروزمند» آمده و همچنین معادل «اِله» در چاپ پیشین «معبود» ولی در این واژه «خدا» جایگزین آن شده است.
ویژگی‌های این ترجمه
با توجه به دقت علمی و استواری و ژرف‌نگری مرحوم آیت‌الله صالحی نجف‌آبادی در دانش فقه و تاریخ اسلام به ویژه علوم قرآنی، می‌توان گفت که وی در فنّ ترجمه قرآن در ردیف قلیل مترجمانی است که با «اجتهاد» و «استقلال نظر» به این امرمهّم دست یازیده و اثری مستقل و دقیق با سبک و سلیقه خود در عرصه اختلاف نظرهای تفسیری، به شیوه اجتهادی عرضه داشته است.
این ترجمه، به شیوه کاملاً تطبیقی است؛ یعنی مترجم توانسته است مفهوم محتوای آیات را در گستره توان خویش در قالب فارسی آن- براساس نثری روان و متعارف- ارائه کند. این اثر در مقایسه با بسیاری از ترجمه‌ها از دقّت بالایی برخوردار است، و از فارسی‌گرایی کهن و عربی‌زدگی افراطی به دور است.
توضیحات میان قلاّب در این ترجمه، بسیار اندک است و مترجم کوشیده است، روانی و استواری ترجمه را با حفظ مفهوم و محتوای متن تا سر حدّ امکان در هم آمیزد.
