پدیده داعش در تفاسیر در حال نگارش بررسی خواهد شد
گروه اندیشه: علوی‌مهر معتقد است که اقدامات داعش در تفسیرهای در حال نگارش مورد توجه و بررسی واقع خواهد شد و نسبت این اقدامات با حق حیات و سایر حقوق انسانی تحلیل و مورد تفسیر قرار خواهد گرفت.
به گزارش خبرگزاری بین‌المللی قرآن(ایکنا)، دوره آموزشی «آشنایی با رویکرد مفسران قرآن نسبت به حقوق انسان» با اجرای سه نشست تخصصی دیگر در هفته چهارم به پایان رسید. در هفته پایانی این دوره دکتر ابوالفضل خوش‌منش، عضو هیئت علمی گروه قرآن و حدیث دانشگاه تهران، حجت‌الاسلام والمسلمین حسین علوی‌مهر، رئیس انجمن قرآن پژوهی حوزه علمیه قم و سعید عدالت‌نژاد عضو هیئت علمی دانشنامه جهان اسلام ارائه بحث داشتند.
حقوق انسان مورد توجه جدی تفاسیر معاصر است
در نشست اول که با عنوان «معرفی نمونه‌هایی از دوره‌های منتشره تفاسیرقرآن از حیث نوع نگرش به مفاهیم حقوق انسانی» برگزار شد، خوش‌منش ضمن ارائه توضیحاتی در مورد مفهوم حق در قرآن، منشا حق در هستی و جهان از دیدگاه قرآن و نسبت واقعیت و حقیقت در قرآن، به روند ظهور و بروز تفسیر اجتماعی طی یک قرن گذشته اشاره و تصریح کرد که موضوعات مرتبط با حقوق انسان در تفاسیر اجتماعی مورد توجه جدی قرار گرفته است.
وی اضافه کرد: خداوند یکی از نام‌های خود را حق نامیده است؛ خداوند منشأ امور هستی را حق می‌داند و غایت همه امور را نیز بسوی حق می‌داند. بنا به تصریح قرآن، حق در روز قیامت میزان خواهد بود. حق در قرآن به عنوان هدف آفرینش انسان و هستی و بعثت انبیاء نیز شناخته شده است. قرآن روز قیامت را حاقه نامیده چرا که در آن روز پرده‌های توهم ما از جهت هماهنگی واقعیت و حقیقت در این هستی فرو می‌ریزد.
این قرآن‌پژوه در بخش دیگری از ارائه بحث خود با اشاره به تلاش‌های شخصیت‌هایی مانند سید‌جمال‌الدین اسدآبادی به عنوان مبدع تفسیر اجتماعی و مفسران پس از ایشان مانند محمد عبده، رشید رضا، آیت‌الله طالقانی، علامه طباطبایی و گروه نویسندگان تفسیر نمونه و حضرت امام خمینی(ره)، تاکید کرد که در تلاش‌های این مفسران استخراج نظامات سیاسی اجتماعی و فرهنگی مبتنی بر قرآن و پاسخگوئی به پرسش‌های زمانه امری محوری است. مفسران مزبور تلاش داشته‌اند این نگرش را بسط دهند که کتاب الهی فقط برای نیایش و عبادت نیست بلکه قرآن کتاب اداره جامعه و راهبری زیست انسانی در ابعاد مختلف دنیوی و اُخروی است.
دبیر کمیسیون توسعه، پژوهش و آموزش عالی قرآنی کشور در وزارت علوم در بخش پایانی سخنرانی خود با یاد آوری اینکه برخی از گروه‌های فعال سیاسی در جهان اسلام حتی آنها که برداشت‌های تند و افراطی ارائه می‌کنند، مانند سلفی‌های مصر یا القاعده و داعش نیز تلاش دارند که استنادات قرآنی برای دیدگاه‌های خود پیدا کنند و با ارائه برخی ظواهر قرآنی نگرش‌های نادرست خود را موجه جلوه دهند، تأکید کرد: درک درست از قرآن و پرهیز از افراط و تفریط در جهت پاسخ‌دهی به نیازهای زمانه را باید به طور جدی پیگیری کرد تا جامعه نمونه قرآنی در جوامع مختلف اسلامی عینیت پیدا کند.
مؤلف کتاب «بیداری و بین‌الملل اسلامی» که آرای برخی از داعیان قرآن کریم طی دو سده اخیر را در اثر یاد شده بررسی و معرفی کرده است، در پایان سخنرانی خود ابراز امیدواری کرد که مباحث مربوط به حقوق انسان در مطالعات تفسیری جاری و آینده مورد توجه لازم قرار گیرد به‌نحوی که بتوان مبتنی بر قرآن مباحث حقوق بشر را بخوبی تبیین و ارائه کرد.
توجه به داعش در تفاسیر در حال نگارش
در نشست دوم روز پایانی مدرسه تابستانی یاد شده که با عنوان«ارزیابی رویکرد مفسران قرآن برای رفع چالش‌های فراروی اندیشه اسلامی در تعامل با نظام بین‌المللی حقوق بشر در جهان معاصر» برگزار شد، حجت‌الاسلام حسین علوی‌مهر، رئیس انجمن قرآن‌پژوهی حوزه علمیه بحث خود را با طرح پرسش‌هایی آغاز کرد.
علوی‌مهر در آغاز بحث پرسید آیا مفسران قرآن دغدغه‌ای در قبال پاسخگوئی به چالش‌های مطرح شده از سوی نظام بین‌المللی حقوق بشر دارند یا خیر؟ وی ادامه داد: بحث پاسخ‌دهی مفسران به چالش‌های فراروی اندیشه اسلامی در زمینه حقوق بشر از چه زمانی آغاز شده و چرا و چگونه مطرح گردیده است؟
وی ادامه داد: نمونه‌ها و مصادیق چالش‌های فراروی اندیشه اسلامی در موضوع حقوق انسان و پاسخ‌های مفسران به این چالش‌ها چه مواردی هستند و چه پیشنهادات و توصیه‌هایی برای تقویت تلاش‌های تفسیری در موضوع یاد شده می‌توان مطرح کرد؟
علوی‌مهر در پاسخ به پرسش‌های مذکور، به طور فشرده توضیحاتی در چند بخش جداگانه ارائه کرد.
وی با اشاره به اینکه دوران معاصر تفسیر در ایران و دیگر کشورهای اسلامی حدود 150 سال عمر دارد و نقش سید‌جمال‌الدین اسدآبادی در شکل‌گیری جریان معاصر تفسیر برجسته است، این پرسش را مطرح کرد که چرا که وی در کشورهای اسلامی مختلف نهضت بازگشت به قرآن و نهضت بازگشت به خویشتن را مطرح کرد؟
علوی‌مهر با بیان اینکه هر دو شعار مزبور از محورهای انسان‌ساز هستند، افزود: سیدجمال به شاگردان خود آموخت که اجتهاد در قرآن بدون توجه به فلسفه و عرفان ناقص است و وطن‌دوستی و گسترش نهضت‌های اسلامی حائز اهمیت می‌باشند.
این استاد حوزه و دانشگاه ادامه داد: تلاش‌های پیروان فکری سیدجمال از جمله محمدعبده باعث تحول در الازهر و روش تفسیر قرآن در این نهاد شد.
وی با بیان اینکه مرحوم آیت‌الله معرفت روش محمد عبده و ادامه‌دهندگان راه ایشان را تفسیر ادبی اجتماعی خوانده است، گفت: رویارویی فرهنگ غرب با اندیشه اسلامی در اوائل قرن بیستم میلادی باعث شد که متفکران اسلامی تمدن اسلامی هماهنگ با تمدن غرب از جهت دارابودن عناصر پیشرفت و توسعه شوند و گاه برای تامین این هدف بعضا تفسیرهای نادرستی نیز ارائه کنند که نشان از تقلیل دادن امور وحیانی به تحلیل های علمی پوزیتیویستی است و نمونه چنین برداشت‌هایی را در آرای سید‌احمد‌خان هندی می‌توان ملاحظه کرد که سیدجمال‌اسد‌آبادی در نامه مفصلی خطاب به وی اعلام داشت، دچار افراط پوزیتیویستی شده است.
علومی مهر افزود: نمونه‌هایی از آرای تفسیری محمد عبده از جمله در مورد وجود مبانی دموکراسی و انتخابات در قرآن با توجه به دو آیه مربوط به مشورتدر قرآن، برجسته‌سازی اجماع شناخته شده در اسلام به عنوان نماد اعتبار رای ملی قلمداد شده است.
وی ادامه داد: محمد عبده به مقوله آزادی و حق حیات که امروزه محل بحث‌های زیادی در نظام بین الملل حقوق بشر است بر اساس قرآن، به طور جدی ورود کرده ولی در بحث‌های حکومت وارد نشده است، اما شاگرد وی سیدقطب در این مقوله وارد شده و ایده حکومت اسلامی واحد را مطرح کرده است که امروزه برخی گروه‌های مسلمان‌نما مانند داعش با نوعی سواستفاده از ایده‌مزبور و با رویکردی انحرافی و غیر انسانی مدعی تلاش برای شکل‌گیری حکومت واحد اسلامی هستند.
رویکرد مفسران جدید به آزادی در قرآن
این عضو هیئت‌علمی جامعه‌المصطفی (ص) در بخش دیگر ارائه بحث خود به موضوع آزادی در قرآن و رویکرد مفسران در این زمینه پرداخت.
وی گفت: در قرآن آزادی در چند سطح مطرح شده است. آزادی انسان از بندگی دیگران یکی از سطوح بحث است، چنانچه این مهم یکی از اهداف نزول انبیا دانسته شده است. آزادی از بردگی و برده‌داری سطح دیگری از بحث است، چنانچه قرآن مستقیم بحث برده‌داری را مطرح نمی‌کند ولی شیوه‌های متنوعی را ارائه می‌کند تا این سنت جاری و تثبیت شده در میان جوامع را زائل سازد.
علوی‌مهر افزود: آزادی عقیده مورد دیگر آزادی مطرح شده در قرآن است و مفسران مختلف با استناد به آیه شریفه لا اکراه فی الدین تاکید کرده‌اند که دین اجباری نیست و مفسران متعددی در دوره معاصر از جمله تفسیر مراغی، تفسیر سیدقطب و تفسیر المیزان در پاسخ به اظهار نظر برخی مستشرقین، موضوع آیه مذکور را مطرح و تاکید کرده‌اند که اسلام دین شمشیر و جهاد نیست.
وی با بیان اینکه مفسران معاصر متناسب با نیازهای روز موضوع آزادی بیان و قلم و محدوده‌های آن را مطرح کردند، گفت: برابر تصریح قرآن کریم، حق حیات از حقوق مسلم انسان‌هاست و آسیب زدن انسان به خود و دیگری ممنوع دانسته شده است. هم چنین قرآن تاکید نموده که قتل یک بی‌گناه به مثابه قتل همه انسان‌هاست و حیات دادن به یک انسان به‌مثابه حیات دادن به کل بشریت است.
وی در ادامه با طرح این که ذیل بحث حق حیات امروزه موضوعاتی مانند عملیات استشهادی از یکسو و اقدامات انتحاری یا اقدامات ترویستی از سوی دیگر مطرح شده است، گفت: در اوائل قرن بیستم مفسران به این موضوعات توجه نشان نداده‌اند، چون این مسائل مطرح نبوده فلذا در آثار افرادی چون محمدعبده و شاگردان ایشان ردی از این بحث‌ها نمی‌توان یافت، اما در برخی تفسیرهای 3 یا 4 دهه اخیر به موضوع عملیات استشهادی به صورت جدی پرداخته‌اند، چنانچه در تفسیر المنیر وهبه زحیلی به صورت تفصیلی این موضوع بررسی شده است و در تفسیر نمونه نیز به این بحث پرداخته شده است. امام خمینی و مراجع متعدد تقلید معاصر نیز در قالب پاسخ‌دهی به استفتاء نظر خود را مطرح کرده‌اند و با توجه به ادله دفاع مشروع به این مهم پرداخته‌اند.
وی در ادامه افزود: موضوع اقدامات انتحاری مانند داعش چون قبلا مطرح نبوده بررسی نشده، اما قطعا در تفسیرهای در حال نگارش به این مهم نیز توجه خواهد شد و نسبت این اقدامات با حق حیات و سایر حقوق انسانی تحلیل و مورد تفسیر قرار خواهد گرفت.
علوی‌مهر در پایان گفت: خوب است علاقمندان به مطالعات قرآنی در زمینه حقوق انسان حتما موضوعات را ابتدا از حیث لغوی و مفهومی به صورت دقیق مشخص سازند و سپس سراغ قرآن بروند تا فهم و استنباط مناسب تفسیری صورت گیرد، هم چنین سعی کنند، تفسیر موضوعی را به طریق مطرح شده از سوی شهید صدر پیگیری کنند. در این زمینه نحوه اقدام مفسرانی چون علامه طباطبائی یا آیت‌الله جوادی آملی در پرداختن به بحث حقوق زن یا آزادی عقیده و موارد مشابه دیگر می‌تواند الگوی عملی در اختیار دانش‌پژوهان قرآنی یا حقوقی قرار دهد.
مروری بر نوآوری‌‌ها در سازش میان اسلام و حقوق بشر
سخنران سوم و پایانی نشست سوم آخرین روز دوره آموزشی یاد شده دکتر سعید عدالت‌نژاد، عضو هیئت علمی دانشنامه جهان اسلام بود . این نشست که با عنوان موضوعی «نوآوری‌های تفسیری برای پاسخ‌دهی به پرسش‌های زمانه راجع به حقوق انسان؛ اقتضائات و لوازم آن و معرفی نمونه‌هایی از نو آوری‌ها» برگزار شد، فرصتی بود تا سخنران مروری بر برخی دیدگاه‌های داعیان نوآوری در جهان اسلام برای ایجاد هماهنگی بین موازین حقوق بشر و اعتقادات اسلامی انجام دهد.
عدالت‌نژاد گفت: گزارش علمی وی در این جلسه عمدتا برگرفته از تحقیق مفصلی است که پس از سال‌ها کار برخی از تتایج آن را درقالب مقاله‌ای به زبان انگلیسی در سال 2015 در خارج کشور منتشر کرده است و به زبان فارسی نیز طی ماه‌های آتی در کتاب مجموعه مقالات بزرگداشت دکتر فولادوند منعکس و منتشر خواهد شد.
عدالت‌نژاد در ادامه ضن بیان اینکه متفکران مسلمان در مواجهه با موضوع حقوق‌بشر در کشورهای مختلف برخوردهای متفاوتی داشته‌اند، تصریح کرد: گروهی از متفکران مسلمان موازین حقوق بشر شناخته شده در جهان معاصر را پذیرفته و به طرق متنوعی سعی کرده‌اند بین آموزه‌های اسلامی و دستاوردهای فکری جهان معاصر در زمینه حقوق انسان هماهنگی نشان دهند و در مقابل، برخی از متفکران مسلمان آموزه‌های شناخته شده جهانی در زمینه حقوق بشر را نفی کرده و تاکید نموده‌اند که باید حقوق بشر اسلامی با قرائت آنها جایگزین موازین حقوق بشر شود.
مولف کتاب «آفرینش در قرآن» در ادامه بحث خود تاکید کرد: بسیاری از متفکران مسلمانِ قائل به هم خوانی موازین حقوق بشر با آموزه‌های اسلامی نگاهی تاریخی به مقوله حقوق بشر ندارند و توجه نمی‌کنند که حقوق بشر معاصر در پرتو تحولات تاریخی معین شکل گرفته است و از همین رو برخی از گزاره‌های آن قابل انطباق با شرایط زمانی و تاریخی چندین سده قبل خود نیست.
وی افزود: اگرچه می‌توان این گزاره را مورد تاکید قرار داد که حقوق بشر معاصر یک مفهوم و دستاورد صرف غربی نیست و محصول رشد فکری تمدن‌ها و ادیان و فرهنگ‌های مختلف می‌باشد ولی عمدتا در مغرب زمین طی چند دهه گذشته تاکنون نوشته و تدوین و به جهانیان معرفی شده است.
وی در بخش دیگری از بحث خود با مرور رویکرد اندیشمندان مسلمان به حقوق غیر مسلمانان گفت: استدلال‌های مطرح شده متفکرانی که بزعم خود سعی کرده‌اند راه حل‌های جدید و نوآورانه ارائه کنند در حیطه مسائل حقوق زن نیز مشابه مورد حقوق غیر مسلمانان قابل طرح و تعمیم است.
وی ادامه داد: با تفسیم بندی نظرات متفکران مسلمان که از طریق تفسیر قرآن به رفع تعارض‌های موجود بین حقوق غیرمسلمانان با موازین بشر پرداخته‌اند متوجه می‌شویم عده‌ای بر قلمرو زمانی احکام آیات قرآن تمرکز کرده و با تقسیم آیات مکی و مدنی اعلام داشته‌اند که آیات مکّی جاودان هستند، اما آیات مدنی مربوط به شرایط حکمرانی پیامبر در مدینه بوده و تاریخی محسوب می‌شوند.
عدالت‌نژاد افزود: از جمله برجستگان طرح این دیدگاه مرحوم محمود طه و شاگرد وی عبدالله احمد النعیم هستند. دسته دوم از متفکران مسلمان موضوع ضرورت تفکیک میان اصول ذاتی و اصول عرضی قرآن را مطرح کرده‌اند و اینکه اصول ذاتی ماندگارند و اصول عرضی چه در مکه نازل شده باشند وچه در مدینه تحول پذیرند. افرادی مانند محمد‌العابد‌الجابری و نصر حامد ابوزید از این گروه فکری محسوب می‌شوند.
سخنران در ادامه بحث خود به نقد هر یک از دو دیدگاه مطرح شده پرداخت، از جمله گفت: نه تعیین دقیق آیات مکّی و مدنی معلوم است و نه می‌توان آیات مکّی و مدنی را به مخاطب دائم و مخاطب موقت تقلیل داد. به علاوه، مواردی را در قرآن می‌توان ارائه کرد مثل آیاتی در سوره حجرات که مدنی هستند، ولی در بردارنده مفاهیم دائمی برای همه اعصار می‌باشند.
وی هم چنین در نقد دیدگاه دوم گفت: نظرات مطرح شده این متفکران اثر چندانی بر فقها یا روند قانون‌گذاری کشورهای اسلامی نداشته است که این خود حاکی از عدم کارایی راهکارهای مطرح شده این نواندیشان بوده است.
عدالت‌نژاد در بخش پایانی سخنرانی به تبیین دیدگاه خود پرداخت که مبتنی بر پیش فرض های مختلف و با ارائه چند روش و فرمول موجود در اندیشه اسلامی امکان ارائه چارچوب جامعی برای رعایت حقوق بشراز جمله حقوق غیر مسلمانان را فراهم می آورد.
یادآور می‌شود، مدرسه تابستانی «آشنایی با رویکرد مفسران قرآن به حقوق انسان» به همت کمیسیون حقوق بشر اسلامی، به مدت 4 هفته تشکیل شد و جلسه آخر آن روز 19 شهریور برگزار شد.
