فاجعه در منا، شبهه در صفحات مجازی

به گزارش خبرگزاری بین‌المللی قرآن (ایکنا)، حج امسال رنگ دیگری داشت و حاجیان در تجاربی عجیب، دردناک و تاسف‌آور سهیم بودند. نزدیک به 150 ایرانی در دو حادثه جرثقیل و کشتار در رمی جمرات کشته شدند و بسیاری از کشورهای اسلامی داغدار حج بی‌پایان اتباع خود بود.
اطلاعیه مقام معظم رهبری و اعلام سه روز عزای عمومی خبر از اهمیت موضوع برای مرجعیت سیاسی و دینی کشورمان دارد.
حادثه در منا مانند جریان سقوط جرثقیل علل مشخص و دقیقی ندارد و متهم ردیف اول آن به خاطر عدم وجود سازکارهای درونی وبرونی سیاسی از مسئولیت مبراست و این تنها افکار عمومی جهان اسلام است که می‌تواند کاری کند.
پاپ فرانسیس نیز حادثه را تسلیت گفته و بسیاری از کشورهای اروپا و آمریکایی به این مساله واکنش نشان داده‌اند.

فاجعه در منا، شبهه در شبکه‌هایی مجازی
فاجعه در منا جان مومنان را گرفت اما برخی آن را وسیله‌ای‌ساخته‌اند برای گرفتن ایمان‌‌ها. شبهه‌ها بیان‌ می‌کنند که حج بی‌مورد است و باید آن را در دل کودک سرطانی یا در چشمان مادری دانست که روزهای آخر عمرش را می‌گذراند و به علت نداری نمی‌تواند فرزندش را به خانه بخت بفرستد.
مدعیان معنویت، انسانیت و یا هر چیز دیگری که از در نقد حج و نفی اسلام وارد می‌‍شوند، پول دادن به اعراب را به واسطه حج را به سخره می‌گیرند و مخاطبان را دعوت می‌کنند که حج را تحریم کنند. نگاهی به تاریخ اما نشان می‌دهد که به رغم مشکلات بسیار و مصائب گوناگون، مسلمانان هیچ‌گاه چنین کاری را نکرده‌اند.
شبهه دیگری که در این زمینه مطرح شده است جنبه‌ الهیاتی دارد. این شبهه را چنین می‌توان جمع‌بندی کرد که، اگر خدایی بود، مانع چنین اتفاق می‌شد، این شبهه را می‌توان تقریر مساله‌ شر در این مورد دانست.

حج از خاستگاهی دینی تا واقعیت تاریخی
بی‌شک حج آموزه‌ای دینی است و سابقه آن به زمان حضرت ابراهیم باز می‌گردد اما همین حج واقعیتی تاریخی نیز هست به این معنا که شرایط تحقق حج به عنوان یکی از اعمال دینی در زمان و مکان خاص صورت می‌گیرد.
حج خاستگاهی دینی دارد اما مانند هر واقعیت تاریخی درگیر فراز و فرودی عینی است. عینی بودن حج باعث می‌‍شود که ما با دو پدیده روبرو شویم اول حقیقت حج که با رعایت اعمال و شعائر در حج‌گذار نمودار می‌شود و دوم شرایط عینی حج از این رو نمی‌توان احکام این‌دو را به هم تعمیم داد هرچند این دو در واقع ناظر بر یک واقعیت هستند.
احکام دین مانعة‌الجمع نیستند و فرد باید در کنار نماز، خمس، زکات، صدقه و ... به حج عمل کند. نمی‌توان واجبی شرعی را به بهانه واجبی دیگر متوقف کرد مگر آن‌که چنین جوازی از جانب شارع مقدس وجود داشته باشد.
فاجعه منا مانند هر اتفاق و رویداد دارای عللی است که باید به آن پرداخت. مانند هر رویداد انسانی و اجتماعی این رویداد نیز قابل اجتناب بود و مسلمانان همه باید بکوشند چنین رویدادی رخ ندهد، اما آیا تحریم حج پاک کردن صورت مساله نیست.
بسیاری از جوامع اسلامی مشکل ضعف اقتصادی دارند، آیا اگر حجاج این‌کشورها این پول را در اختیار فقیران می‌گذاشت، مشکل حل می‌شد؟ به نظر می‌رسد این یک مغالطه است، زیرا علت فقد نداشتن پول نیست، بلکه مشکل در نظام اقتصادی، فرهنگی و سیاسی نهفته است و با نذر و صدقه این مشکل حل نمی‌شود. برخی چنین وانمود می‌کنند که سیر کردن گرسنگان که آن‌هم دستور قرآنی است دستور دیگر قرآنی را متوقف می‌کند درحالی‌که این چنین مغالطه‌ای آشکار است و آن وانمود کردن این مساله است که با عدم هزینه حج، مشکلات اقتصادی حل می‌شود.
از سویی دیگر، برخی وجود شر را نافی خداوند می‌دانند، در حالی‌که بنا به دلایل عدیده فلسفی اثبات چنین ادعایی آسان نیست. نقص و شر جزئی از نظام طبیعی است در حالی که تنها نظام حیات این جهان نیست. فاجعه در منا قرار نبود توسط خدایی متوقف شود زیرا جهالت انسان در مدیریت آن را ایجاد کرده بود.

حج واجب، نمودار کامل توحید ابراهیمی
بر اساس آیه، «فِیهِ آیَاتٌ بَیِّنَاتٌ مَّقَامُ إِبْرَاهِیمَ وَمَن دَخَلَهُ کَانَ آمِنًا وَلِلّهِ عَلَى النَّاسِ حِجُّ الْبَیْتِ مَنِ اسْتَطَاعَ إِلَیْهِ سَبِیلًا وَمَن کَفَرَ فَإِنَّ الله غَنِیٌّ عَنِ الْعَالَمِینَ: در آن نشانه‏‌هایى روشن است [از جمله] مقام ابراهیم است و هر که در آن درآید در امان است و براى خدا حج آن خانه بر عهده مردم است [البته بر] کسى که بتواند به سوى آن راه یابد و هر که کفر ورزد یقینا خداوند از جهانیان بى‏نیاز است». (آل‌عمران، 97) حج بر کسانی که استطاعت می‌یابند، واجب می‌شود، اما آیا آیه دیگری نیز وجود دارد؟
برخی از فقها به آیه «وَأَتِمُّواْ الْحَجَّ وَالْعُمْرَةَ لِلّهِ فَإِنْ أُحْصِرْتُمْ فَمَا اسْتَیْسَرَ مِنَ الْهَدْیِ وَلاَ تَحْلِقُواْ رُؤُوسَکُمْ حَتَّى یَبْلُغَ الْهَدْیُ مَحِلَّهُ فَمَن کَانَ مِنکُم مَّرِیضًا أَوْ بِهِ أَذًى مِّن رَّأْسِهِ فَفِدْیَةٌ مِّن صِیَامٍ أَوْ صَدَقَةٍ أَوْ نُسُکٍ فَإِذَا أَمِنتُمْ فَمَن تَمَتَّعَ بِالْعُمْرَةِ إِلَى الْحَجِّ فَمَا اسْتَیْسَرَ مِنَ الْهَدْیِ فَمَن لَّمْ یَجِدْ فَصِیَامُ ثَلاثَةِ أَیَّامٍ فِی الْحَجِّ وَسَبْعَةٍ إِذَا رَجَعْتُمْ تِلْکَ عَشَرَةٌ کَامِلَةٌ ذَلِکَ لِمَن لَّمْ یَکُنْ أَهْلُهُ حَاضِرِی الْمَسْجِدِ الْحَرَامِ وَاتَّقُواْ اللّهَ وَاعْلَمُواْ أَنَّ اللّهَ شَدِیدُ الْعِقَابِ: و براى خدا حج و عمره را به پایان رسانید و اگر [به علت موانعى] بازداشته شدید آنچه از قربانى میسر است [قربانى کنید] و تا قربانى به قربانگاه نرسیده سر خود را متراشید و هر کس از شما بیمار باشد یا در سر ناراحتی‌اى داشته باشد [و ناچار شود در احرام سر بتراشد] به کفاره [آن باید] روزه‏اى بدارد یا صدقه‌‏اى دهد یا قربانی‌اى بکند و چون ایمنى یافتید پس هر کس از [اعمال] عمره به حج پرداخت [باید] آنچه از قربانى میسر است [قربانى کند] و آن کس که [قربانى] نیافت [باید] در هنگام حج‏سه روز روزه [بدارد] و چون برگشتید هفت [روز دیگر روزه بدارید] این ده [روز] تمام است این [حج تمتع] براى کسى است که اهل مسجد الحرام [=مکه] نباشد و از خدا بترسید و بدانید که خدا سخت‏ کیفر است» برای اشاره به وجوب حج نیز اشاره کرده‌اند.
علامه طباطبایی منافع دنیوی و اخروی حج را چنین بیان کرده است و منافع مادی حج را چنین بیان کرده است که هرگاه گروه‌ها و اجتماعاتى از مناطق مختلف زمین، با نژادها و رنگ‌ها و با آداب گوناگون که دارند، گرد آیند و یکدیگر را بازشناسند در حالى که همه بر یک سخن، که سخن حق است، متفق‏‌اند و پروردگار یگانه را بپرستند و به سوى یک قبله رو کنند، این وحدت روحانى، آنان را به اتحاد ظاهرى نیز فرا مى‏‌خواند و همان‌گونه که گفتارشان یکى است عملشان را نیز همگون ساخته و از صمیم جان به تبادل امکانات و همیارى در حلّ مشکلات خود خواهند پرداخت.
منفعت اخروی حج از نظر ایشان عبارت است از عبارت است از تقرّب به خدا و به آنچه عبودیت انسان را در قالب گفتار و عمل متبلور مى‏سازد. اعمال و مناسک حج در بردارنده انواع عبادات است؛ چون توجه به خدا و ترک لذائذ مادى و مشاغل زندگى و پیمایش طریق عبودیت با تحمل سختى‏ها و طواف خانه خدا و نماز و قربانى و انفاق و روزه و امثال آنها ....
علامه همچنین حج را نمودار کاملی از توحید ابراهیمی خوانده و می‌گویند که عمل حج با ارکان و اجزایى که دارد، نمودار کاملى است از آنچه ابراهیم خلیل (علیه‏ السلام) در مراحل توحید و نفى شرک و اخلاص بندگى. بدین ترتیب تأسى به حضرت ابراهیم (علیه السلام) و آمدن مردم به زیارت خانه خدا این منافع اُخروى و دنیوى را در بَردارد و چون این منافع را دریافتند بدان چنگ خواهند زد، زیرا انسان بدینگونه سرشته شده که خیر و منفعت خود را دوست بدارد و در طلب آن باشد.

احساساتی کردن، شیوه شبهه‌انگیزان
برخی با احساساتی کردن موضوع فاجعه در منا به دنبال گرفتن آب از ماهی گل‌آلود هستند و بیشتر مطالب خود را در کنار عکس‌هایی دلخراش عرضه می‌کنند اما آیا نتیجه‌ مستند به دلایل نیز هست.
برخی با اهانت به اعراب و نهادن آن در کنار اسطوره‌هایی چون کوروش و خون آریایی پیشنهاد‌هایی می‌دهند که نتایج آن نامعلوم است، پیشنهاد‌هایی مانند بی‌اعتقادی به خدا، تحریم حج و ... در شرایطی مطرح می‌شود که گزینه‌های جایگزین اساس مطرح نمی‌شود.
به نظر می‌رسد اولین توصیه در مواجهه با هر پدید‌ه‌ای بررسی عقلانی و چند جانبه آن است تا با اتخاذ تصمیمی عقلانی هم میراث تاریخی و حقایق دینی حفظ شود و هم در عمل با کمترین‌ آسیب و خطر ممکن اعمال انجام شود تا بتواند به نتایج معهود الهی نائل آید.

میثم قهوه‌چیان