هر کجا روایتگری در میان باشد، تصویرگری صورت‌پذیر است/ ارتباط متن و نقش در تعزیه

حسین کریمیان کاکلکی، کارشناس ارشد تصویرسازی در گفت‌وگو با کانون خبرنگاران نبأ وابسته به خبرگزاری  ایکنا، با اشاره‌ای به وداع امام حسین(ع) راجع به اهمیت عزاداری گفت: ائمه هدی در برپایی مجالس سوگواری برای خاندان عصمت و طهارت(ع)، خصوصاً سیدالشهدا(ع) و حماسه‌سازان دشت نینوا تأکید زیادی کرده‌اند؛ حضرت حسین بن علی(ع) هنگام وداع با اهل‌بیت(ع) خود، می‌فرماید، « قُولُوا لِاَولیائِنَا، یَهتَمُّونَ فی اِقامَهِ مَصائِبَنا؛به دوستان و شیعیان ما بگویید در اقامه و برپایی مجالس عزا و مصیبت‌های ما همّت و کوشش نمایید(برگرفته از کتاب منتهی‌الآمال)»؛ همچنین امام‌رضا(ع) در روایتی می‌فرماید، «مَن یَذکر مَصابَنا وَ بکی لما ارتَکب مِنّا کانَ مَعَنا فِی دَرَجتَنا یَومَ القیامَة وَ مَن ذَکَرَ بِمَصابَنا، فَبکی وَ ابکی لَم تبکَ عَینه یَوم تَبکی العُیوُن، وَ مَن جَلَسَ مَجلِساً یُحیی فیهِ أمرُنا لَم یُمتُ قَلبِه یَومَ تَموُتُ القُلوبٍ؛ کسی که مصیبت‌های ما را بیان کند و به خاطر آنچه بر ما وارد شده است بگرید، روز قیامت با ما و در درجه ما است و فردی که مصائب ما برایش بیان شود و اشک بریزد و بگریاند، در روز قیامت که تمامی چشم‌ها گریان است، چشم او گریان نخواهد بود و کسی که در مجلسی که احادیث و سخنان ما گفته می‌شود و امر ما در آن زنده نگه داشته می‌شود حضور یابد، روز قیامت که همه دل‌ها مرده خواهد بود، قلب او زنده است.» (برگرفته از کتاب بحار الانوار، علّامه مجلسی، ج 44، ، ص 278).

روایتگری و به تصویر کشاندن تعزیه

وی ادامه داد: راز اصرار ائمه(ع) بر ماتم‌سرایی این است که با گریه‌های آگاهانه و خالصانه‌ افراد، پیام نهضت کربلا و قیام عاشورا همیشه زنده بماند و راویان بتوانند این مصیبت بزرگ را در ذهن مخاطب، خوب به تصویر کشند؛ پس هر کجا روایتگری در میان باشد، تصویرگری صورت‌پذیر است، لیکن این تصویرسازی ذهنی می‌طلبد که راوی با شناخت کافی و اطلاعات دقیق از واقعه کربلا، نقش خود را در مدیحه‌سرایی و مرثیه‌خوانی، نمایش و تعزیه و حالات دیگر به بهترین شکل ایفا کند؛ از اینکه روایتگری در تعزیه به صورت سمعی و بصری ارائه می شود بر ذهن مخاطب تأثیر چشمگیر‌تری دارد، قلبش را تسخیر، احساسات و عواطفش را برمی‌انگیزد و مسیر رسیدن به کمال را برای انسان سهل می‌کند.

این کارشناس ارشد تصویرسازی اظهار کرد: تعزیه، روایت حماسه‌ خونین و مقدسی است که جدال حق و باطل را به تصویر می‌کشد؛ نبردی که در یک سو روایت از شجاعت، ایمان، فداکاری و صعود به سوی عرشیان در آن ترسیم می‌شود و در سوی مقابل همه‌ تزویرها و شقاوت‌های شیطان قامت راست می‌کند و مسیر سقوط را طی می‌کند.

هنرمند تصویرگر و تصویرسازی

کریمیان گفت: همه با مفهوم تصویر به گونه‌ای آشنا هستیم به صورتی که تا صحبتی از تصویر می‌شود چشم‌مان به دنبال اثری می‌گردد تا آن را ببیند، اولین چیزی که از آن استنباط می‌کنیم بصری بودن آن است که عینیت دارد و فقط با چشم دیده می‌شود این عمل توسط خالق اثری ایجاد می‌شود که از آن به عنوان هنرمند تصویرگر یاد می‌شود؛ هنر تصویرسازی بسیار گسترده است و می‌تواند به اشکال مختلفی نمود پیدا کند، مثلاً در حالت 2 بعدی به صورت یک تابلو در ابعاد مختلف، یا به صورت 3 بعدی فضاسازی آثار حجمی(مجسمه و نقش برجسته) و یا در قالب نمایش به صورت بازیگری و به موازات با گارگردانی یک مجموعه نمایشی ارائه شود.

کارشناس ارشد تصویرسازی ادامه داد: مهم‌ترین وظیفه یک تصویرگر چگونگی بیان مفهوم برای مخاطب است که تصویرساز را با دیگر هنرمندان متمایز نشان می‌دهد زیرا که چگونگی بیان و تصویر خوبی‌ها و تمیزدادن میان خوبی‌ها از بدی‌ها و شقاوت‌ها کار چندان ساده‌ای نیست که هرکسی خود را تصویرگر بداند، لازمه آن علاوه بر شناخت موضوع، بدور از هرگونه سلیقه شخصی، به صورت شناخت علمی عناصر بصری و چگونگی هماهنگی بین این عناصر و چیدمان آنها به وجود می‌آید؛ در تعزیه از دیرباز تاکنون تصویر در قالب نمایش به صورت علمی و آگاهانه برای مخاطب نبوده و مبنا بر احساس ارادت و عاشقانه بوده که به صورت عامیانه توسط افراد و بدون آگاهی از عناصر بصری اجرا می‌شد.

وی افزود: هنر تصویرگری تعزیه امروز ممزوج به شناخت نسبت به زیبایی‌ شناسی‌های علمی بصری و بر مبنای ارادت و عشق منفک از آثاری که با مفاهیم تقدسی نیست، شکل گرفته است؛ در اجراهای نمایش تعزیه با توجه به سنت‌ها و فرهنگ‌های بومی هر منطقه شکل و شمایل خاص به همان منطقه را داشته لذا اجرای عین به عین نمایش در یک منطقه خاص با منطقه‌‌ای دیگر تفاوت‌های شکلی و ماهوی دارد، در نتیجه ارتباط مخاطب و اثر دچار اخلال می‌شود که باید به جدّ از این معضل در روند اجرای تعزیه جلوگیری کرد.

ارتباط متن و نقش تعزیه

کریمیان تصریح کرد: خواندن متن و ایفای نقش در تعزیه بسیار مهم است و ارتباطی تنگاتنگ با هم دارند به گونه‌ای که حالت، روش، رفتار، تن صدا و نحوه‌ بیان تعزیه‌خوان باید با ظرافت و دقت کامل به القای مفاهیم دقیق متن جاری در نسخه‌ها بپردازد مثلاً در هنگام وداع حالت ملاطفت به خود می‌گیرند که اگر بخواهند سخن از گذشته‌ دور بگویند، به دورها اشاره می‌کنند؛ شهادت‌خوان در برخورد با کودکان نرم، ملایم و سوزناک سخن می‌گوید، در مقابل امام نهایت احترام و فروتنی را رعایت می‌کند و در برابر اشقیاء با صلابت و ابهّت سخن می‌گوید؛ هنگامی که زخم می‌خورد و مجروح می‌شود، لحن گفتارش نیز تغییر می یابد.

وی بیان کرد: گاهی مایه‌هایی از روضه‌خوانی و سینه‌زنی به شیوه‌ای هنری در تعزیه جلوه‌گر می‌شود؛ شیوه گریز زدن به کربلا در تعزیه‌ها الهام گرفته از مراسم روضه‌خوانی است؛ تعزیه‌خوانان در آغاز هر مجلسِ تعزیه، حلقه‌وار روی سکوی مرکزی حُسینیه جمع شده‌، اشعاری را که به آن‌ها همسرایی یا درآمد می‌گویند با هم می‌خوانند که برگرفته از نوحه‌های سینه‌زنی است؛ به همین دلیل در برخی مناطق، این همسرایی را نوحه می‌گویند؛ حتّی لحن نوحه‌های سینه‌زنی در متن تعزیه‌ها قابل فهم است؛ در برخی مجالس تعزیه، شهادت خوان ضمن نوحه‌خوانی و سینه‌زنی تماشاگران را دعوت به سینه‌زنی می‌کند، تا آن که رفته رفته نمایش تعزیه از حالت دستور صحنه‌ای خارج می‌شود و تمامی حاضران یک پارچه نوای سینه‌زنی گسترده را بر سراسر حسینیه حاکم می‌کنند.

کارشناس ارشد هنری ادامه داد: زبان شعرگونه از ارکان مهم و سبک اصلی بیان تعزیه است که بازیگران برای جذابیت بهتر و تأثیر بیشتر نمایش باید سعی در حفظ اشعار نمایند، تا شعر بر دل تماشاگران ‌بنشیند و آموزندگی آن مضاعف ‌شود؛ سرایندگان نسخه‌های تعزیه با کمک گرفتن از ذوق هنری خویش، اشعار را فقط سروده‌اند و هیچگونه توضیحی راجع به تصویر کشاندن صحنه‌های مختلف نمایش نداده‌اند؛ لذا تعزیه‌خوان با کمی دقّت و هوشیاری به سهولت می‌تواند نقش و موقعیتش را از متن بازیافته و بین شعر و صحنه هماهنگی کامل ایجاد کند؛ چرا که عدم این هماهنگی سبب سردرگمی مخاطب می‌شود؛ گاهی در تعزیه حرکات نمایشی به صورت ایمایی و اشاره‌ای جای چندین بیت شعر و یا جمله‌های زیادی را پر می‌کند و با یک عمل جزئی مفاهیم به تماشاگران القا می‌شود یعنی نیازی به خواندن ابیات شعر نیست و فقط با بازی کردن و استفاده از عناصر بصری مفهوم تصویری را در ذهن مخاطب ایجاد می‌‌کنند.

وی افزود: مردم در تعزیه حضوری فعال داشته و به عنوان تماشاگر صرف در آن حضور ندارند، بلکه برحسب توانایی‌ها و مشاغلی که دارند در اجرا می‌کوشند؛ همه این کارها را به قصد بهره‌مند شدن از اجر و ثواب آن انجام می‌دهند؛ به طور مثال حرکت دادن نخل، حمل بیرق‌ها، زیر تابوت رفتن، حمل شَبیهِ شیر، آوردن وسایل و امکانات تعزیه‌خوانان، فراهم کردن اسب، استر و شتر از سوی مردم صورت می‌گیرد؛ مهم‌تر آنکه مردم در صحنه‌های تعزیه غرق می‌شوند و با مشاهده وقایع حزن انگیز آن، کمک بسزایی جهت تصویرسازی و تداعی فجایع کربلا در اذهان دیگران می‌‌کنند؛ بر مظلومیت اهل بیت(ع) می‌گریند و یا از ستمگران نفرت پیدا می‌کنند.

کریمیان بیان کرد: در تعزیه همانند تئاتر بر خلاف فیلم‌ها و سریال‌های تلویزیونی فاصله‌ها خیلی کوتاه می‌شود؛ راه بین کوفه تا کربلا، با چند بار گشتن بر دور سکوی حسینیه پیموده می‌شود و مسافت بین میدان جنگ تا خیام حرم از تخت (سکوی) حسینیه تا چند قدمی آن، کنار حسینیه است. گاهی شهرهایی که فرسنگ‌ها با هم فاصله دارند در چند قسمت سکو مشخص شده است.

می ادامه داد: در تعزیه اسیری اهل‌بیت(ع) کوفه، کربلا و شام در سه مکان جدا در سه بخش تخت میدان (سکو) مشخص شده است؛ فاصله میان دنیای فانی و آخرت آن قدر کم است که اهل دوزخ و بهشتیان مثل آدم‌های این دنیا با هم زندگی می‌کنند امّا یکی در مشقّت عذاب و مجازات و دیگری در نهایت آرامش و آسایش؛ سکوی حسینیه بنا به مقتضای تعزیه‌ای که بناست خوانده شود به چند بخش تقسیم می‌شود؛ یک گوشه از صحنه محل استراحت زنان و کودکان اهل بیت(ع) است؛ در قسمتی دیگر حاکم کوفه مشغول توطئه است و سرداران خود را برای انجام جنایت مشخص می‌کند؛ شهادت خوان در قسمتی از سکو مشغول خدا حافظی با امام است و لباس رزم بر تن می‌کند، موسیقی تعزیه اعم از طبّال، شیپور و سنج زن نیز روی سکّو مشغول هنرنمایی هستند.

آموزش و تربیت دینی تکلیف هنرمند

کارشناس ارشد تصویرسازی اذعان کرد: تکلیفی که هنرمند تصویرگر برای نمایاندن دو جبهه حق و باطل به دوش می‌کشد مسئله ساده‌ای نیست و نمی‌توان از آن به راحتی گذشت هنرمند باید به لحن ادای متن در قالب نمایش تصویری که خالق آن است اهتمام ورزد و پیام خود را به خوبی به مخاطب ارائه کند، علاوه بر ایفای نقش و بازی بر روی صحنه هم‌زمان خودش را با دیگر مسائل و مهم‌تر ذهن مخاطب تطبیق دهد باید با اشرافیت نسبت به تمامی امور بتواند علاوه بر رسانیدن مفهوم، آموزش‌های دینی را بسط و گسترش دهد زیرا که خود تعزیه هنری است مذهبی که ضمن سوگواری جنبه تبلیغی، آموزش و تربیتی نیز دارد.

وی ادامه داد: مردم با مشاهده این نمایش‌ها اطلاعاتی را در رابطه با تاریخ اسلام، حوادث صدر اسلام و عصر ائمه(ع) کسب می‌‌کند؛ به علاوه تصوّرات آنان از اهل‌بیت(ع) و دشمنان آن خاندان متأثر از تعزیه است، از سوی دیگر تعزیه یک سنّت شیعی است که ادعا دارد می‌خواهد از طریق نمایش برای حماسه‌سازان کربلا به نوحه‌سرایی و عزاداری بپردازد و واقعه سوزناک کربلا را در منظر حاضران در مجلس ترسیم کند؛ در این راه باید اصول اسلام مدنظر باشد، از فرهنگ قرآن و عترت بهره گرفت و جهات شرعی و موازین دینی را رعایت کرد.

کریمیان تصریح کرد: ما اجازه نداریم برای سوزناک شدن صحنه‌ها از هر وسیله‌ای کمک بگیریم، صحنه‌های کربلا که در منابع مستند آمده، به اندازه‌ای تأثیرانگیز است که دل‌های مشتاق و قلوب پاک را محزون می‌نماید و اشک‌ها را جاری می‌کند و هر کس محبت امام حسین(ع) را داشته باشد می‌گرید؛ اسلام به ما اجازه نمی‌دهد برای دفاع از حق و نشر حقایق، سخن نادرست، روایت جعلی، حدیث ضعیف، اشعار بی‌پایه و مضامین سست را به کار گیریم و اصولاً حق را با امور غیر حق در آمیختن کار درستی نیست و معنویت اسلام تاب همراهی با امور خرافی و وهم‌انگیز را ندارد؛ از طرفی حضرت سیدالشهداء(ع) به پیروان خویش توصیه می‌فرماید، «انّی اَدْعُوکُمْ اِلی اِحْیاءِ مَعالِمِ الْحَقِّ وَ اِماتَةِ الْبِدَعِ فَاِنْ تُجیبُوا تَهْتَدُوا سُبُلَ الرَّشاد - شما را به زنده ساختن نشانه‌های حق و از میان برداشتن بدعت‌ها فرا می‌خوانم؛ اگر دعوت مرا بپذیرید، به راه‌های هدایت، هدایت خواهید شد».

کارشناس ارشد تصویرسازی عنوان کرد: دست‌اندرکاران تعزیه باید در نظر داشته باشند که خداوند می‌فرماید، «إِنَّ اللّهَ یَأْمُرُکُمْ أَن تُؤدُّواْ الأَمَانَاتِ إِلَى أَهْلِهَا؛ خداوند به شما فرمان می‌دهد که امانت‌ها را به صاحبان آن‌ها بدهید» با توجّه به گستردگی معنای امانت و توجّه به در برگرفتن مفاهیم معنوی عدم بیان حقایق دینی و یا هر نوع تصرّف و تحریف در آن خلاف دستور قرآن است و خود یک نوع خیانت به شمار می‌آید؛ ارمغانی که هنرمند از این احساس تکلیف به وجود می‌آورد، فضیلت، فداکاری، شجاعت و روی آوردن به مکارم و معارف خواهد بود. چه خوب است این عزاداری‌ها همراه با شناخت و معرفت نسبت به ساحت مقدّس ائمه اطهار(ع) و توأم با اخلاص باشد؛ این سنّت در اعماق قلب‌ها و اندیشه‌ها نفوذ کند؛ در انسان‌ها تحوّل ایجاد کند؛ روان‌ها را از رذایل اخلاقی که تخریب‌کننده زندگی اخروی و حتّی مخدوش کننده زندگی دنیوی است بر حذر دارد و آدمی را در عمل و رفتار پیرو امامان قرار دهد.

وی ادامه داد: بنابراین مجالس عزای حسینی دانشگاهی است که مردم را با اسلام راستین آشنا می‌کند و این شعائر دینی فرصتی مناسب است تا دوستداران اهل بیت(ع) تعهّد خود را نسبت به مقام شامخ ولایت و امامت تجدید و تحکیم کنند؛ پیروان امام حسین(ع) باید با سخن امامشان هم صدا شوند که می‌فرماید، «هَیْهاتِ مِنّا الذلَّة» و اجازه ندهند طاغوت‌های زمان در هر لباس و شکلی که هستند به ستمگری ادامه دهند و تن به ذلّت و خواری ندهند؛ عزادار حسینی با حضور در مجالس سوگواری و شنیدن مواعظ باید خویشتن را از قیود دنیایی که او را از توجّه به عالم قدس و ملکوت باز می‌دارد رها کند و روح و فکر خود را در چشمه جوشانی که حضرت امام حسین(ع) جاری ساخته، شست‌وشو دهد.

زینب رحیمی