در نشست زبان قرآن و شاخصه‌های فهم مطرح شد:
قرآن لباس تاریخ پوشیده است/ آیا زبان دین مابه‌ازای خارجی دارد یا ندارد؟
گروه اندیشه: بنا به گفته ایازی، مخاطب و شرایط تاریخی نزول قرآن تغییر کرده است و قرآن تاریخمند است، البته نه به این معنا که قرآن مربوط به تاریخ دوره پیامبر(ص) است، بلکه به این معنا که قرآن لباس تاریخ پوشیده است.
به گزارش خبرگزاری بین‌المللی قرآن (ایکنا)، نشست زبان قرآن و شاخصه‌های فهم آن 24 آذرماه در دانشکده الهیات و معارف اسلامی دانشگاه تهران با حضور سیدمحمدعلی ایازی، و عبدالهادی فقهی‌زاده برگزار شد.
در این نشست ایازی گفت: بدون شک یکی از مباحث چالش برانگیز دوره معاصر بحث زبان قرآن است. بحث زبان قرآن از این جهت مطرح و در کانون توجه عالمان دینی قرار گرفته است که بسیاری از پژوهشگران معاصر زبان دین را از زبانهای رایجی که در جامعه وجود دارد مانند زبان علمی، فلسفی، ادبی و عرفانی متفاوت می‌داند.
وی افزود: هر کدام از این زبانها ارتباط خاصی با مخاطب برقرار می‌کنند که این ارتباط سطح و لایه متمایز دارند. اهمیت بحث از این جهت است که وقتی درباره زبان قرآن صحبت می‌کنیم نمی‌خواهیم آوا شناسی و معنا شناسی کنیم یا درباره ویژگی‌های ساختاری زبان سخن بگوئیم. ما می‌خواهیم جهت گیری یک زبان را نسبت به زبانهای دیگر نشان بدهیم.
ایازی به ذکر مثالی پرداخت و گفت: اگر یک پزشک به دانشجو بگوید که صبح‌ها باید زود بلند شود و یک استاد و عارف هم این سخن را بگوید همه این توصیه‌ها در یک جهت نیستند، اما مفاد صحبت آنها یکی است. پزشک از جهت صحت و سلامت این سخن را می‌گوید و استاد برای وقت‌شناسی دانشجو را به زود برخواستن تشویق می‌کند.
وی افزود: زبان دین عام و زبان قرآن خاص است. ما براساس این جهت گیری می‌خواهیم مفهوم الهی را اثبات و استخراج کنیم.
ایازی با اشاره به نکته دیگر درباره زبان قرآن، گفت: ما در زبان قرآن با یک سطح از معنا مواجه نیستیم. احکام را در نظر بگیرید. ما در احکام با یک سری مفاهیم ملموس و تجربه‌پذیر سر و کار داریم. این احکام به ما می‌گوید که چه کنیم و چه نکنیم، اما ما در قرآن با دسته‌ای از مفاهیم غیبی روبرو هستیم. در این تجربه نمی‌توانیم تنها به ظاهر کلام تکیه کنیم. به عنوان مثال در آیه‌ای از قرآن ملائک را دارای دو، سه و چهار بال معرفی کرده است. ما نمی‌دانیم ملائکه چند بال دارند و این را تجربه نکرده‌ایم. زبان قرآن در این دسته از موارد مرتبط با عالم غیبی که عالم غیر محسوسات است سخن بسیاری دارد.
ایازی افزود: همچنین با مقوله دیگری در زبان قرآن مواجه هستیم که با احکام متفاوت است. این مسئله دلالت بر صفات، اسماء و صفات خبری مواجه هستیم. این مقولات قصه نیستند به عنوان مثالی در آیاتی از قرآن آمده است که پروردگار آمد. عرش خدا روی آب است. خداوند با ملائکه در صف ایستادند. این مقولات از عالم دیگری که ملموس و تجربه‌پذیر نیستند سخن می‌گوید. معاد، قیامت، بهشت و جهنم در این دسته جایی می‌گیرند.
ایازی با اشاره به سطح دیگری از معنای زبان که قرآن‌پژوهان را درگیر کرده است، گفت: در قصص قرآن از پدیده‌های شگفت انگیزی صحبت می‌شود به عنوان مثال در سوره نمل داستان سلیمان و ملکه صبا چند مسئله پیچیده بیان شده است. پس ما در آیاتی که قصص قرآنی را بیان می‌کند با مفاهیم غیبی و تجربه ناپذیری مواجه هستیم.
وی در افزود: بعضی‌ها زبان قرآن را زبان تمثیل در نظر گرفتهاند و مفسرینی چون علامه طباطبائی زبان قرآن را زبان رمز معرفی کرده است. بسیاری از نزاع‌های کلامی و فرهنگی امروز نزاع جبر و اختیار قضا و قدر امروزه به قرآن اشکال گرفتهاند. با مشخص شدن نوع زبان قرآن و متناسب با موضوع آن روشن خواهد شد.
وی افزود: سوره‌های مکی را می‌توانیم به اوایل، اواسط و اواخر تقسیم کنیم. کافیست که به ظاهر آیات نگاه کنیم در سوره‌های مکی درباره اهل کتاب سخنی گفته نشده است و بیشتر روی سخن با کافرین و مشرکین، مسائل قیامت، مسائل اخلاقی و احکام مدنی است.
ایازی با اشاره به کوتاه بودن سوره‌های مکی بر پیامبر(ص) گفت: در اوایل رسالت پیامبر(ص) سوره‌های کوچک و بریده بر پیامبر(ص) نازل می‌شد، بعدها که پیامبر ممارست کردند و در حفظ آیات کوشش کردند، سوره‌ها طولانی‌تر شدند. ایازی از آیات حماسی، عاطفی و آیاتی که زبان رمز دارند نیز سخن گفت.
ایازی در آخر گفت: قرآن مخاطب خود را در نظر داشته است. البته شرایط نزول قرآن یکسان نبوده است. در یک زمان مسلمانان در شرایط جنگ بودند و در زمان دیگر صلح بین آنها برقرار بود. مخاطبین قرآن نیز متفاوت بودند. تردیدی نیست که قرآن یک روزه نازل نشده است. قرآن در مدت 23 سال بر پیامبر نازل شد. پس اگر مخاطب و شرایط تاریخی را در نظر بگیریم، قرآن تاریخمند است. البته این سخن به این معنا نیست که قرآن صرفا به تاریخ زمان پیامبر(ص) منحصر می‌شود بلکه به این معناست که قرآن لباس تاریخ پوشیده است.
خطای روشی در مطالعات زبان قرآن
فقهی زاده به عنوان سخنران دوم نشست گفت: به نظر من در مطالعات مربوط به زبان قرآن یک خطای روشی صورت گرفته است. تمایل محققین به این سمت و سوست که زبان قرآن را یا تماما عرفی، بغی یا نمادین معرفی کنند و به نوعی زبان قرآن را با یک نگرش تبیین کنند.
این استاد دانشگاه افزود: برخی از پژوهشگران نیز در پی این هستند که قرآن را زائیده اصل پیامبر(ص) تلقی کنند. بسیاری از اهل ترجمه دو خواستگاه را برای زبان در نظر می‌گیرند. یک زبان وابسته به خود و دوم زبانی که ریشه در واقعیت زبانی دارد. در واقعیت زبانی صادق و کاذب بودن سخن مطرح است، اما در زبان وابسته به خود اینگونه نیست. در این زبان که انبوهی از ادبیات ملل در این دسته زبان وابسته به خود قرار می‌گیرد که انطباقی با واقعیت بیرونی ندارند و به نوعی رمز است.
وی در ادامه گفت: در دامن فرهنگ اسلامی این بحث مطرح است که آیات زبان دین اساسا واقع‌نماست یا غیر‌واقع‌نماست. آیا زبان دین مابه‌ازای خارجی دارد یا ندارد؟ نمادین است یا غیرنمادین؟ مقصود من این است که زبان قرآن منحصر به عرفی بودن، بغی و نمادین نیست. زبان قرآن را نمی‌توان صرفا زبان قانون گزار در نظر گرفت در یکی از فرهنگهای موضوعی که جدیدا چاپ شده است 2600 موضوع در قرآن را شناسائی کرده است. دقت کنیم این تنوع موضوعی در یک کتاب تقریبا 640 صفحه‌ای مطرح شده است. در این کتاب برای محققین دغدغه‌مند بیش از 20 هزار تنوع موضوعی وجود دارد و این بسیار شگفت آور است و نمی‌توانیم به تنهائی زبان قرآن را با یک متد و روش تبیین کنیم. این یک خطای روشی است. حکم دادن براساس رویت برخی شواهد صرف نقص است. باید از این حالت فراتر برویم. بسیاری از محققین سنتی مسلمان نیز به این سمت و سو گرایش پیدا کرده‌اند.
در این نشست ایازی گفت: بدون شک یکی از مباحث چالش برانگیز دوره معاصر بحث زبان قرآن است. بحث زبان قرآن از این جهت مطرح و در کانون توجه عالمان دینی قرار گرفته است که بسیاری از پژوهشگران معاصر زبان دین را از زبانهای رایجی که در جامعه وجود دارد مانند زبان علمی، فلسفی، ادبی و عرفانی متفاوت می‌داند.
وی افزود: هر کدام از این زبانها ارتباط خاصی با مخاطب برقرار می‌کنند که این ارتباط سطح و لایه متمایز دارند. اهمیت بحث از این جهت است که وقتی درباره زبان قرآن صحبت می‌کنیم نمی‌خواهیم آوا شناسی و معنا شناسی کنیم یا درباره ویژگی‌های ساختاری زبان سخن بگوئیم. ما می‌خواهیم جهت گیری یک زبان را نسبت به زبانهای دیگر نشان بدهیم.
ایازی به ذکر مثالی پرداخت و گفت: اگر یک پزشک به دانشجو بگوید که صبح‌ها باید زود بلند شود و یک استاد و عارف هم این سخن را بگوید همه این توصیه‌ها در یک جهت نیستند، اما مفاد صحبت آنها یکی است. پزشک از جهت صحت و سلامت این سخن را می‌گوید و استاد برای وقت‌شناسی دانشجو را به زود برخواستن تشویق می‌کند.
وی افزود: زبان دین عام و زبان قرآن خاص است. ما براساس این جهت گیری می‌خواهیم مفهوم الهی را اثبات و استخراج کنیم.
ایازی با اشاره به نکته دیگر درباره زبان قرآن، گفت: ما در زبان قرآن با یک سطح از معنا مواجه نیستیم. احکام را در نظر بگیرید. ما در احکام با یک سری مفاهیم ملموس و تجربه‌پذیر سر و کار داریم. این احکام به ما می‌گوید که چه کنیم و چه نکنیم، اما ما در قرآن با دسته‌ای از مفاهیم غیبی روبرو هستیم. در این تجربه نمی‌توانیم تنها به ظاهر کلام تکیه کنیم. به عنوان مثال در آیه‌ای از قرآن ملائک را دارای دو، سه و چهار بال معرفی کرده است. ما نمی‌دانیم ملائکه چند بال دارند و این را تجربه نکرده‌ایم. زبان قرآن در این دسته از موارد مرتبط با عالم غیبی که عالم غیر محسوسات است سخن بسیاری دارد.
ایازی افزود: همچنین با مقوله دیگری در زبان قرآن مواجه هستیم که با احکام متفاوت است. این مسئله دلالت بر صفات، اسماء و صفات خبری مواجه هستیم. این مقولات قصه نیستند به عنوان مثالی در آیاتی از قرآن آمده است که پروردگار آمد. عرش خدا روی آب است. خداوند با ملائکه در صف ایستادند. این مقولات از عالم دیگری که ملموس و تجربه‌پذیر نیستند سخن می‌گوید. معاد، قیامت، بهشت و جهنم در این دسته جایی می‌گیرند.
ایازی با اشاره به سطح دیگری از معنای زبان که قرآن‌پژوهان را درگیر کرده است، گفت: در قصص قرآن از پدیده‌های شگفت انگیزی صحبت می‌شود به عنوان مثال در سوره نمل داستان سلیمان و ملکه صبا چند مسئله پیچیده بیان شده است. پس ما در آیاتی که قصص قرآنی را بیان می‌کند با مفاهیم غیبی و تجربه ناپذیری مواجه هستیم.
وی در افزود: بعضی‌ها زبان قرآن را زبان تمثیل در نظر گرفتهاند و مفسرینی چون علامه طباطبائی زبان قرآن را زبان رمز معرفی کرده است. بسیاری از نزاع‌های کلامی و فرهنگی امروز نزاع جبر و اختیار قضا و قدر امروزه به قرآن اشکال گرفتهاند. با مشخص شدن نوع زبان قرآن و متناسب با موضوع آن روشن خواهد شد.
وی افزود: سوره‌های مکی را می‌توانیم به اوایل، اواسط و اواخر تقسیم کنیم. کافیست که به ظاهر آیات نگاه کنیم در سوره‌های مکی درباره اهل کتاب سخنی گفته نشده است و بیشتر روی سخن با کافرین و مشرکین، مسائل قیامت، مسائل اخلاقی و احکام مدنی است.
ایازی با اشاره به کوتاه بودن سوره‌های مکی بر پیامبر(ص) گفت: در اوایل رسالت پیامبر(ص) سوره‌های کوچک و بریده بر پیامبر(ص) نازل می‌شد، بعدها که پیامبر ممارست کردند و در حفظ آیات کوشش کردند، سوره‌ها طولانی‌تر شدند. ایازی از آیات حماسی، عاطفی و آیاتی که زبان رمز دارند نیز سخن گفت.
ایازی در آخر گفت: قرآن مخاطب خود را در نظر داشته است. البته شرایط نزول قرآن یکسان نبوده است. در یک زمان مسلمانان در شرایط جنگ بودند و در زمان دیگر صلح بین آنها برقرار بود. مخاطبین قرآن نیز متفاوت بودند. تردیدی نیست که قرآن یک روزه نازل نشده است. قرآن در مدت 23 سال بر پیامبر نازل شد. پس اگر مخاطب و شرایط تاریخی را در نظر بگیریم، قرآن تاریخمند است. البته این سخن به این معنا نیست که قرآن صرفا به تاریخ زمان پیامبر(ص) منحصر می‌شود بلکه به این معناست که قرآن لباس تاریخ پوشیده است.
خطای روشی در مطالعات زبان قرآن
فقهی زاده به عنوان سخنران دوم نشست گفت: به نظر من در مطالعات مربوط به زبان قرآن یک خطای روشی صورت گرفته است. تمایل محققین به این سمت و سوست که زبان قرآن را یا تماما عرفی، بغی یا نمادین معرفی کنند و به نوعی زبان قرآن را با یک نگرش تبیین کنند.
این استاد دانشگاه افزود: برخی از پژوهشگران نیز در پی این هستند که قرآن را زائیده اصل پیامبر(ص) تلقی کنند. بسیاری از اهل ترجمه دو خواستگاه را برای زبان در نظر می‌گیرند. یک زبان وابسته به خود و دوم زبانی که ریشه در واقعیت زبانی دارد. در واقعیت زبانی صادق و کاذب بودن سخن مطرح است، اما در زبان وابسته به خود اینگونه نیست. در این زبان که انبوهی از ادبیات ملل در این دسته زبان وابسته به خود قرار می‌گیرد که انطباقی با واقعیت بیرونی ندارند و به نوعی رمز است.
وی در ادامه گفت: در دامن فرهنگ اسلامی این بحث مطرح است که آیات زبان دین اساسا واقع‌نماست یا غیر‌واقع‌نماست. آیا زبان دین مابه‌ازای خارجی دارد یا ندارد؟ نمادین است یا غیرنمادین؟ مقصود من این است که زبان قرآن منحصر به عرفی بودن، بغی و نمادین نیست. زبان قرآن را نمی‌توان صرفا زبان قانون گزار در نظر گرفت در یکی از فرهنگهای موضوعی که جدیدا چاپ شده است 2600 موضوع در قرآن را شناسائی کرده است. دقت کنیم این تنوع موضوعی در یک کتاب تقریبا 640 صفحه‌ای مطرح شده است. در این کتاب برای محققین دغدغه‌مند بیش از 20 هزار تنوع موضوعی وجود دارد و این بسیار شگفت آور است و نمی‌توانیم به تنهائی زبان قرآن را با یک متد و روش تبیین کنیم. این یک خطای روشی است. حکم دادن براساس رویت برخی شواهد صرف نقص است. باید از این حالت فراتر برویم. بسیاری از محققین سنتی مسلمان نیز به این سمت و سو گرایش پیدا کرده‌اند.
مطالب مرتبط
