آیا داعش زاییده دنیای مدرن است؟/ ظلم داعش به فقه اسلامی

به گزارش خبرگزاری بین‌المللی قرآن (ایکنا)، سعید عدالت‌نژاد، عضو هیئت علمی بنیاد دائره المعارف اسلامی (دانشنامه جهان اسلام) است. از وی تاکنون آثاری چون اقتدار مسیحی، آفرینش در قرآن، اندر باب اجتهاد و روش نگارش تحقیق چاپ شده است. در ادامه گفت‌وگوی ایکنا با عدالت‌نژاد، پیرامون چگونگی ظهور و بلوغ داعش در اسلام را با هم می‌خوانیم.

ایکنا: به نظر شما می‌توان در درون اهل سنت جریان‌های فکری یافت که ظرفیت و پتانسیل مقابله با داعش داشته باشند؟
داعش برآمده و محصول اهل سنت نیست؛ داعش یک نوع ایدئولوژی است، آن هم ایدئولوژی در معنای مارکسیستی. در ایدئولوژی مارکسیستی، گروه‌ها، افراد و جریان‌ها اندیشه و تفکر خود را حقیقت مجسم می‌دانند و حاضر نیستند به تفسیرهای دیگران گوش بدهند و خود را نقد کنند.
در واقع ایدئولوژی یعنی سخن بدون دلیل و جزمی که از روی احساس مخاطبین خود را جذب می‌کند. هر مذهبی چه شیعه و سنی حتی لیبرالیزم و سکولاریسم می‌تواند ایدئولوژِیک شوند واجازه ندهند دیگران حرف بزنند. داعش یک تفکر ایدئولوژیک است که هم نوع شیعی و سنی دارد. ما در ایران هم با داعشیان شیعی مواجه هستیم که همین طرز تلقی را دارند  و ادعا می‌کنند می‌خواهند همه شریعت را اجرا کنند.
داعش یا دولت اسلامی عراق و شام می‌خواهد همه شریعت را بدون ملاحضات انتقادی و بدون در نظر گرفتن خواست مردم ومصلحت اسلامی اجرا کند. داعش فقط ادعای شریعت را دارند. اینجاست که باید بگویم بین فتوا و فقه فرق وجود دارد؛ فقه یا شریعت مجموعه‌ای از مباحث است که در کتاب‌های فقهی و مدارس از سوی علما بررسی و درس داده می‌شود. اینگونه نیست که هر حدیث و گفته‌ای را بتوان در فقه پذیرفت و ملاک‌های مختلفی برای سنجش حدیث وجود دارد.
اما داعش با یک تفسیر شتابزده برای جذب مخاطب، فقه را ملعبه دست خود قرار داده است و به فتوا روی می‌آورد. فتوای رای خاص متناسب با زمان خاص است که بر اساس مسائل سیاسی ارائه می‌شود. بنابراین داعش به فقه هم ظلم می‌کند.

ایکنا: یعنی رویکرد داعش به فقه مسبوق به سابقه نیست؟
در طول سنت فقهی اهل سنت هیچ‌گاه رهبران مذاهب 4 گانه به کشتن آدم‌ها بدون حساب و کتاب دستور نداده‌اند. در قوانین مجازات کیفری اصل بر عدم اثبات است، یعنی قاضی و فقیه منتظر این است که چیزی را پیدا کند که شک کند آیا متهم این جرم را مرتکب شده است یا نه. اصل اولیه بین همه فقهای شیعه و سنی بر عدم اثبات است بنابراین گویی هر فقهی در پی این است که تردید کند آن خانم یا آقا زنا کرده است یا نکرده است؟ آیا آدم کشته است یا نکشته است تعدی به حقوق دیگران کرده است یا نکرده است؟اینکه گروهی بیاید فقط به این دلیل که ریش کسی کوتاه است یا آنها را قبول ندارد و یا به دلایل واهی دیگر آدم بکشد مسبوق به سابقه نیست.
باید دقت کنیم که مسئله داعش به جنگ شیعه و سنی تبدیل نشود. داعش هم در شیعه و هم در اهل سنت وجود دارد، ولی نه اهل سنت داعشی‌اند و نه شیعه داعشی. هر زمان گروه و جریانی بدون ملاحظات انتقادی نسبت به آیات قرآن و حدیث بر مسند فتوا بنشیند آن گروه داعشی عمل کرده است و باید نسبت به اصلاحی که وعده می‌دهد شک کرد.
هر گروه و شخصی که گفت ما فورا مشکلات را با فلان دستور شریعت و رای حل می‌کنیم، باید شک کنیم اساسا کسانی که می‌خواهند زود مشکلات را حل کنند، باید با چشم تردید به آنها بنگریم مشکلات یک شبه به دنیا نیامده‌اند که یک شبه از بین بروند، بنابراین در اهل سنت پتانسیل بسیار قوی برای مقابله با داعش وجود دارد. اخیرا در یک نظرسنجی 85 درصد اعراب اهل سنت با داعشیان مخالف هستند و آنها را مسلمان نمی‌دانند.

ایکنا: به نظر شما خشونت داعش زاییده و محصول عصر مدرن است؟
خیر. متاسفانه این خطایی است که سردبیران بعضی از مجلات راه انداخته‌اند و می‌خواهند داعش را با روشنفکری ارتباط بدهند که این یک خطای فاحش است. در جهان عرب دو نحوه مواجهه با جهان مدرن صورت گرفت دارد.
مهمترین ویژگی جهان مدرن این است که تقدیرگرایی از ذهن آدم پاک شد و سرنوشت به دست خود انسان ‌افتاد. اتفاق دیگرمراجعه به عقل بشری بود یعنی بشر برای حل مشکلات خود به جایی اینکه به کتابهای مقدس رجوع کند به آزمایش‌های  قابل تکرار و بسط  رو می‌آورد این اتفاق بزرگ است.
مسلمانان و جهان اسلام در اولین مواجهه خود با جهان مدرن با رویه تکنیکی این جهان برخورد کردند. مسلمانان ابتدا فکر می‌کردند که بی‌خبر هستند از اینکه قطار و هواپیما درست شده است اما بعدها فهمیدند بی‌خبرند از اینکه چیزی به نام قانون اساسی، قانون مدنی، قانون مجازات و علومی چون جامعه شناسی و روان‌شناسی به وجود آمده است.
مسلمانان زمانی به طور جدی با دنیای غرب برخورد کردند که ارتش ناپلئون بناپارت مصر را مورد تهاجم قرار داد .ارتش ناپلئون وقتی به مصر آمد با خود چاپخانه و روزنامه نیز آورد و کم کم معلوم شد این جهان مدرن رویه‌ها و جنبه‌های دیگری هم دارد. وقتی «طحطاوی» مصری به فرانسه رفت نوشت من در آنجا نه فقط خیابان‌های زیبا و نظم ستودنی دیدم بلکه انصاف عجیبی هم در بین مردم حاکم بود. پس دنیای غرب نه  فقط به لحاظ تکنیکی مدرن بود بلکه به لحاظ اخلاقی هم مدرن شده بود یعنی انسان دوستی، احترام گذاشتن به حق دیگران مهم بود در این جهان دیگری سنی و دیگری مسیحی حق حیات داشتند.
مسلمانان با این پدیده مواجه شدند عده‌ای احساس کردند هویت خود را در مواجه با این پدیده از دست می‌دهند به همین دلیل دائما با هر آنچه نماد مدرنیته بود مخالفت می‌کردند و معتقد بودند در منابع فقهی، حدیثی و روایی علوم تجربی و تکنیکی آمده است چه برسد به اندیشه سیاسی اسلامی، روانشناسی و جامعه شناسی. این جریان در طول  150 سال اخیر دائما با چهره‌های مختلف بروز و ظهور کرد و گروه‌های تندروی چون سلف، القاعده، طالبان و به تعبیر من موتلفه در ایران محصول این نوع مواجهه با غرب هستند.
در مقابل کسانی آمدند و گفتند ما می‌توانیم مسیری که غرب رفته است را طی کنیم یعنی یک جریان روشنفکری که نگاه انتقادی به مدرنیته نداشت این جریان هم به طور موازی با جریان نخست رشد کرد. کسانی مانند دوره اول «طه حسین» و «نجیب محمود» معتقد بودند همه سنت بیهوده است و باید همه سنت را کنار گذاشت اما بعدها به این نتیجه رسیدند همان گونه که مدرنیته در نروژ و آمریکا  با مدرنیته در سویس و ژآپن متفاوت است بنابراین مسلمانان هم می‌توانند مدرنیته مخصوص به خود را داشته باشند و به تبع این نگاه روشنفکران انتقادی پدید آمدند.
بنابراین چون داعش از اینترنت و ابزارهای جنگی مدرن استفاده می‌کند بگویم داعش به روشنفکری ربط دارد این مغالطه ایست که به طور مشخص مجله «مهرنامه» دنبال می‌کند داعش برآمده از تفکری است که فکر می‌کند نمی‌تواند با دنیای مدرن کنار بیاید و می‌خواهد هویت خود را حفظ کند. داعش جهان مدرن را قبول ندارد ولیاز ابزارهای جهان مدرن برای اهداف خود استفاده می‌کند.

ایکنا: در آخر جمع‌بندی از بحث ارائه بدهید؟
داعش فقط سر بچه‌ها را نبرید. زن‌ها را به اسارات نبرد داعش فقط آثار باستانی را منهدم نکرد. داعش هر قرائت روشنفکرانه‌ از دین را از بین برد کسانی که می‌خواهند با داعش مقابله کنند باید از روشنفکران دینی و کسانی که مواجهه انتقادی با سنت و مدرنیته  دارند استمداد بگیرند.
ما دیدیم در سایه داعش چه غول وحشتناکی بر منطقه حاکم شده است. پیشنهاد من این است که در مقابل داعش، قدر روشنفکران را بدانیم. این روشنفکران بودند که گفتند الان نباید این آیه را در این زمان  اجرا کنیم. داعش در همه اعمالی که انجام می‌دهند به حدیث و قرآن استناد می‌کنند اما این روشنفکران دینی بودند گفتند این آیه قرآن در باب برده‌داری منسوخ زمانی شده است.
البته دسته‌ای از علمای سنتی  در فقه شیعه و سنی معتقد هستند نباید به آیات خشن در عصر مدرن عمل کرد گروهی از علمای شیعه اساسا قائل هستند که حدود و جهاد را نباید در زمان غیبت امام زمان اجرا کرد کسانی مانند آیت‌الله احمد خوانساری، آیت‌الله حسین بروجردی، آیت‌الله خویی و سیستانی از جمله کسانی هستند که معتقدند نباید حدود اجرا بشود این افراد نقاط مشترک با روشنفکران دینی دارند البته دلایل آنها متفاوت است از این دو گروه از دو منش متفاوت سخن می‌گویند ولی در این نقطه با هم مشترک هستند که نباید به قوانین خشن در عصر مدرن عمل کنیم پس کسانی که می‌خواهند داعش را رد کنند، باید این دو گروه را تکریم کنند، نه اینکه آنها را در انزوا قرار بدهند. البته نباید فراموش کرد دسته ای از علمای سنتی  در بین شیعیان و سنی‌ها هستند که مانند داعش فکر می‌کنند.

مصاحبه کننده: سیرآنوش موسوی