حق شاگرد بر استاد از نگاه امام سجاد(ع)

به گزارش خبرگزاری بین‌المللی قرآن(ایکنا) از هامبورگ، متن خطبه‌های آیت‌الله رمضانی، امام و مدیر مرکز اسلامی هامبورگ بدین شرح است:
 
یکی دیگر از موضوعات اخلاقی ـ تربیتی که امام سجاد(ع) در ادامه مباحث حقوقی خود به آن پرداخته‌اند، حق شاگرد است. در ابتدا، توجه به این نکته ضروری است که اسلام بر تحصیل علم و دانش تأکید فراوان می‌کند تا آدمی در جهل و نادانی زندگی نکند؛ زیرا در طول تاریخ، جهل اساس تمام بدبختی‌ها بوده و بسیاری از دشمنی‌ها به واسطه همین جهل و نادانی شکل گرفته است. همچنین انحراف در روابط انسانی به واسطه جهالت‌ها و نادانی‌ها است. از این‌رو برای نجات بشر باید به سوی علم و دانش حرکت کرد، تا هر کسی به وظیفه خود به شکل صحیح آشنا شود.
 
حق دانش‌آموز و دانشجو
 
در مسیر دانش‌اندوزی برخی آداب وجود دارد که دانستن آنها مهم و ضروری است. لذا امام سجاد(ع) در میان مباحث اخلاقی که بیان فرموده‌اند، در فرازی از آن به حق شاگرد اشاره کرده و می‌فرماید:  
«وَ أَمَّا حَقُ‏ رَعِيَّتِكَ‏ بِالْعِلْمِ فَأَنْ تَعْلَمَ أَنَّ اللَّهَ قَدْ جَعَلَكَ لَهُمْ‏  فِيمَا آتَاكَ مِنَ الْعِلْمِ وَ وَلَّاكَ مِنْ خِزَانَةِ الْحِكْمَةِ فَإِنْ أَحْسَنْتَ فِيمَا وَلَّاكَ اللَّهُ مِنْ ذَلِكَ وَ قُمْتَ بِهِ لَهُمْ مَقَامَ الْخَازِنِ الشَّفِيقِ النَّاصِحِ لِمَوْلَاهُ فِي عَبِيدِهِ الصَّابِرِ الْمُحْتَسِبِ الَّذِي إِذَا رَأَى ذَا حَاجَةٍ أَخْرَجَ لَهُ مِنَ الْأَمْوَالِ الَّتِي فِي يَدَيْهِ كُنْتَ رَاشِداً وَ كُنْتَ لِذَلِكَ آمِلًا مُعْتَقِداً وَ إِلَّا كُنْتَ‏ لَهُ خَائِناً وَ لِخَلْقِهِ ظَالِماً وَ لِسَلَبِهِ وَ عِزِّهِ مُتَعَرِّضا؛ اما حق شاگرد و دانشجو بر عالم آنست که بداند خداوند متعال او را امام و راهنما قرار داده است به جهت علمی که به او عطا کرده است و کلید خزانه حکمت را به دست او داده است؛ پس اگر با آنها که نمی‌دانند احسان و نیکی کرد و از علمی که خداوند به او عطا کرده با مهربانی به آنها آموخت و در نصیحت و راهنمایی آنان بـا صبر و حوصلـه قدم برداشت و برای نجات جامعه از جهـل و نادانی، از خزانه علمی که خدا در اختیار او گذاشته است، انفاق کرد؛ ایـن عالم و معلم هدایت‌شده و هدایت‌گر است و از روی اعتقاد و ایمان؛ خدمتکار جامعه انسانی است.  
اما اگر از آنچه می‌داند انفاق نکند و علم خود را از دیگران دریغ بدارد؛ خیانتکار بوده و نسبت به خلق خداوند ظالم محسوب می‌گردد.»  
 
در شرح این عبارت باید توجه داشت که استاد و معلم می‌تواند نقشی حیاتی در زندگی دانشجو ایفا کند و می‌تواند مسیر زندگی دانش‌آموز را تغییر دهد. از این‌رو استاد باید به تدریج آداب و اخلاق پسندیده را آموزش دهد و دانشجو را با مسائل مختلف آشنا سازد. استاد باید اهمیت، فضیلت و جایگاه و مقام علم را برای طالب علم، روشن سازد و هر آنچه را که برای خود به عنوان یک الگو می‌پسندد، به شاگردانش تعلیم دهد و آنان را به آراستگی نسبت به فضایل و اجتناب از رذایل دعوت کند. استاد نباید هیچ‌گاه به خاطر داشتن علم بر دانشجو فخرفروشی ورزد و صفاتی چون عُجب، تکبر و خود برتربینی را به هیچ وجه نباید در خود داشته باشد؛ زیرا داشتن چنین صفاتی برای استاد تأثیرات بسیار منفی را برای شاگردان به جا خواهد گذاشت. لذا نقش یک استاد به نوعی پدری‌کردن بر شاگردان است، به گونه‌ای که در هر بخشی از زندگی آنها می‌تواند نقش تربیتی داشته باشد. مثلا از آنها دلجویی کند، زمانی که مریض هستند به عیادت آنها برود و اگر نیازی داشته باشند، در تأمین آن کوشا باشد.
 
دوری استاد و معلم از رذایل اخلاقی
 
امام سجاد(ع) ضمن اهمیت دادن به مقام استادی، یکی از نعمت‌های خدای سبحان را دادن علم و حکمت به استاد می‌داند؛ زیرا هیچ‌کس ذاتاً عالم و دانشمند نیست، بلکه این استعدادی است که خدای متعال به آدمی داده و باعث شده او به چنین جایگاهی برسد. چنین نگاهی باعث می‌شود که هیچ‌گاه غرور علمی استاد را نگیرد و بر دیگران فخر نفروشد. یک استاد الهی در حقیقت خزانه‌دار دیگران است و باید برای تقسیم آن با گشاده‌رویی، مهربانی و مهرورزی کار خود را انجام دهد و هیچ‌گاه نباید در ارائه علم (که زکات علم دانسته شده است) بخل ورزد. بلکه باید اندوخته‌ها و دارایی‌های خود را به نحو شایسته توزیع کند. استاد باید بداند با آموزش دیگران هیچ‌گاه از او چیزی کاسته نمی شود، بلکه هرچه در تعلیم بیشتر تلاش کند و اخلاص داشته باشد، خود بهره‌ای بیشتر می‌برد. همچنین باید بداند که اگر از انجام وظیفه کوتاهی کند، بلکه به یک معنا او خیانت‌کار خواهد بود و فردای قیامت مورد مؤاخذه قرار می‌گیرد؛ زیرا علم امانتی در نزد وی بوده که به شایستگان تحویل نداده و حق آنها را ادا نکرده است.
 
معلمی؛ میراث انبیای الهی
 
استاد در مسیر آموزش باید با شیوه‌های مناسب به وظیفه خود عمل کند تا آثار و نتایج آن را در جامعه مشاهده کند. استاد باید بداند در جایگاه بزرگی قرار گرفته است؛ چراکه او می‌تواند سِمَت «وارث پیامبران» بودن را دریافت کند. به همین جهت انتظارات زیادی از او وجود دارد. از جمله آنکه به علم خود عامل و ملتزم باشد؛ چراکه خدای تعالی در قرآن کریم در این خصوص می‌فرماید: «أَ تَأْمُرُونَ النَّاسَ بِالْبِرِّ وَ تَنْسَوْنَ أَنْفُسَكُم‏: چگونه مردم را به نيكى فرمان میدهيد و خودتان را از ياد مى‏بريد».(44/بقره) همچنین استاد بایستی هرگاه دل و ذهن آماده‌ای را یافت، در آموزش دریغ نورزد؛ چنانکه امام باقر(ع) فرمود: «زَكَاةُ الْعِلْمِ‏ أَنْ تُعَلِّمَهُ عِبَادَ اللَّهِ: زکات علم، تعلیم آن به بندگان پروردگار است».
 
نقش استاد و معلم در تعلیم و تربیت
 
استاد با نقش تعلیمی و تربیتی خود و رعایت آداب هنگام ورود به جلسه درس و برقراری ارتباط با شاگردان و داشتن وقار و انگیزه و پاسخ به پرسش‌های آن‌ها می‌تواند فضای با نشاطی را در عرصه آموزش پدید آورد. نقش تعلیمی و تربیتی در جامعه بشری آنقدر زیاد است که استادان می‌توانند جامعه‌ای را از جهل و نادانی و تاریکی نجات دهند و امنیت و آرامش و عقلانیت و معنویت را در جامعه بشری بسترسازی کنند. جامعه دانش‌محور و خردورز تلاش می‌کند همه امور زندگی را با اسلوب علمی و معرفتی پیش ببرد و بهترین راه را برای خود و دیگران برگزیند. به همین جهت علما و دانشمندان همواره در طول تاریخ به عنوان خواصّ جامعه، نقش‌آفرین و کارساز بوده و بصیرت و آگاهی را، در شناخت حقوق آحاد جامعه زمینه‌سازی کرده‌اند.  
از این‌رو یکی از ویژگی‌های جامعه آرمانی و مدینه فاضله، رشد علم و معرفت در جامعه است.