تدبر، مکمل تلاوت و مقدمه عمل به قرآن است

به گزارش خبرگزاری بین‌المللی قرآن(ایکنا)، حجت‌الاسلام و المسلمین مهدی مقامی، عضو هیئت مدیره اتحادیه تشکل‌های قرآن و عترت و مدیرعامل مؤسسه تدبر در قرآن و سیره مشهد، ضمن انتشار یادداشتی در خصوص تدبر در قرآن و جایگاه تدبر در قرآن‌کریم در آیات و روایات، به تبیین این موضوع پرداخت.

از جمله برکات بی‌شماری که در سایه استقرار نظام مقدس جمهوری اسلامی ایران نصیب این مردم و سرزمین شده است، توجه ویژه همگان به قرآن تنها برنامه جامه هدایت دنیوی و اخروی انسان‌هاست که می‌توان از آن به نهضت قرآنی تعبیر کرد. با شکل‌گیری کلاس‌ها و جلسه‌های آموزش روخوانی و روان‌خوانی قرآن، چه در مدارس و دانشگاه‌ها و چه در مساجد و مراکز عمومی، به تدریج یکی از اولین مراحل انس با قرآن در سطحی گسترده محقق شد که عبارت بود از قرائت و ترتیل آیات. از آن پس تعلیم و تعلّم صوت و لحن و قواعد و ضوابط زیبا خواندن قرآن، حفظ آیات و سور و آشنایی با ترجمه آیات و مفاهیم این کتاب مقدس انجام پذیرفت که همه مراحل اولیه انس با قرآن‌اند.

امروزه با گذشت بیش از سی و هفت سال از پیروزی انقلاب اسلامی و صورت گرفتن فعالیت‌های قابل توجه برای انس با قرآن که برخی از آن‌ها ذکر شد، با جمع زیادی قرآن‌آموز، به‌ویژه در میان قشر تحصیل‌کرده مواجه‌ایم که مراحل آغازین انس با قرآن را پشت سر گذرانده، خواستار آن‌اند که فراتر از قرائت و تجوید و صوت و لحن و حتی ترجمه و مفاهیم قرآن اندکی نیز به فهم قرآن بپردازند. به جرأت می‌توان گفت که این یک مسأله است و نه سؤال که باید آن را حلّ کرد؛ نه اینکه به آن پاسخ داد.

ممکن است به نظر برسد که حل این مسأله در ارجاع علاقمندان و طالبان، به مطالعه تفاسیر و فهم مراد آیات قرآن با استفاده از آن‌هاست، چنان‌که تفاسیری نیز به این افراد پیشنهاد شده و می‌شود. با وجود این به نظر می‌رسد که این راه حل پیشنهادی و معمول نتوانسته و نمی‌تواند پاسخ‌گوی این نیاز جدید و روزافزون باشد، چه تفسیر، کار خواص است و تنها می‌توان آن را به افراد تحصیل کرده و آن هم بیشتر آشنایان با علوم قرآنی و علم تفسیر پیشنهاد کرد. همچنین نهایت چیزی که از این نوع مراجعه به تفاسیر حاصل می‌شود، آشنایی با نظرات بعضاً متعدد و متفاوت درباره مراد یک آیه یا آیات است که این چیزی غیر از فهم خود قرآن است و حتی در مواردی ممکن است به جای مقرِّب بودن، مبعِّد افراد باشد. آنچه گفته شد به معنای ردّ تفسیر و تفاسیر نیست؛ بلکه راه حل بودن آن برای مسأله مزبور، مورد مناقشه است.

در حدود سال 1380 شمسی استاد محمد حسین الهی‌زاده (دام ظلّه)با الهام از تفسیر گرانسنگ المیزان علامه طباطبایی طرحی را با نام «تدبّر در قرآن» به جامعه علمی و به‌ویژه جامعه قرآنی کشور عرضه کردند و در سال 1382 این طرح را طی چند جلسه حضوری در کمیته قرآنی شورای عالی انقلاب فرهنگی به بحث پرداختند که مورد توجه اعضا واقع و تصویب قرار گرفت و مقرر گردید تا پنج مجلد کتاب مشتمل بر یک جلد مبانی و روش تدبر و چهار مجلد راهنمای مربی تدبر در سوره‌های قرآن کریم برای آن کمیته تدوین شود که در زمان مقرر انجام و تحویل گردید.

تدبّر فعالیتی است در جهت انس هر چه بیشتر با ظاهر الفاظ و عبارات آیات قرآن کریم که موجب فهم هر چه بهتر آیات و سوره‌ها و دریافت پیام هدایتی آن‌ها می‌شود. این مهم با نگاه مجموعی به آیات حاصل می‌شود، به عبارت دیگر تدبر عبارت است است از تفهم روشمند مجموعی منسجم ظاهر عبارات قرآن‌کریم.

تدبّر، گامی مهم و ضروری در فعّالیت‌های قرآنی است که از یک‌سو تکمیل‌کننده مهارت‌هایی چون قرائت، تجوید و تلاوت است و پس از آن‌ها قرار می‌گیرد و از سویی مقدمه عمل به قرآن است.

چرا تدبر: «قرآن کتابی مبارک است که بر پیامبر نازل کرده‌ایم تا در آیات آن تدبّر کنند». «پس چرا در قرآن تدبّر نمی‌کنند». «چرا در قرآن تدبّر نمی‌کنند. شاید بر دل‌هایشان قفل نهاده شده است». «آیا در این سخن خدا تدبّر نمی‌کنند». این‌ها مضمون پیام‌ها و خطاب‌های عتاب‌آمیزی‌اند که هنگام تلاوت آیات قرآن آن‌ها را خوانده و شنیده‌ایم: کتَابٌ أَنزَلْنَاهُ إِلَیک مُبَارَک لِّیدَّبَّرُواْ ءَایاتِهِ وَ لِیتَذَکرَ أُوْلُواْ الْأَلْبَابِ[1]، أَ فَلَا یتَدَبَّرُونَ الْقُرْءَانَ وَ لَوْ کاَنَ مِنْ عِندِ غَیرِْ اللَّهِ لَوَجَدُواْ فِیهِ اخْتِلَافًا کثِیراً[2]، أَ فَلَا یتَدَبَّرُونَ الْقُرْءَانَ أَمْ عَلی قُلُوبٍ أَقْفَالُهَا[3]، أَ فَلَمْ یدَّبَّرُواْ الْقَوْلَ[4] و چه بسا به معنا و مفهوم آن‌ها کمتر توجه کرده باشیم. توبیخی بودن استفهام در سه آیه اخیر از آن حکایت دارد که مخاطبان، خود می‌بایست این کار را انجام می‌دادند و در این آیات به‌جهت ترک این وظیفه عمومی توبیخ شده‌اند، از این رو این عتاب‌ها به مراتب قوی‌تر از امراند.

از سوی دیگر شاهدیم که قرائت قرآن، عمومی‌ترین و رایج‌ترین فعالیت قرآنی در جهت انس با کلام الهی است که هر مسلمانی آن را اولین و ضروری‌ترین وظیفه ایمانی خود می‌داند، چنان‌که دعوت قرآن نیز همین است که هر چه می‌توانید قرآن بخوانید: فَاقْرَءُواْ مَا تَیسَّرَ مِنَ الْقُرْءَانِ.[5] ما نیز در امتثال این امر الهی، قرائت قرآن را در کارهای روزانه خود قرار می‌دهیم؛ لکن باید بدانیم که این وظیفه به صِرف روخوانی آیات قرآن و جاری‌ساختن الفاظ بر زبان و بدون توجه به معنای آن‌ها ادا نمی‌شود و به چنین چیزی « قرائت » نمی‌توان گفت، زیرا قرائت زمانی است که فردْ معنای کلمات را بداند و در غیر این صورت «تلفظ» است. گواه این سخن، فرموده امیر مؤمنان حضرت علی است که هیچ خیری نیست در قرائتی که در آن تدبر نیست: أَلَا لَا خَیرَ فِی قِرَاءَةٍ لَیسَ فی‌ها تَدَبُّرٌ.[6] مطابق این فرمایش امام علی قرائتِ مطلوب، باید همراه با تدبر (قرائت متدبرانه) باشد، چه بر اساس فرموده امام قرائت دو نوع است: قرائت بدون خیر و برکت و قرائت با خیر و برکت که مورد نخست، قرائت به معنای دانستن معنای واژگان و کلمات ـ حداقل مسمّای قرائت ـ است و مورد دوم همان است که قرائت متدبرانه نامیده شد.

علاوه بر آیات قرآن، در روایات نیز تدبر در قرآن مورد تأکید بوده و مطالبه شده است:

از جمله وصایای حضرت رسول به معاذ بن جبل، تدبر در قرآن است: و أوصی رسولُ الله معاذَ بن جبلٍ فقال له أوصیک باتقاءِ الله و … تدبرِ القرآنِ.

پیامبراکرم در خطبه معروف غدیر، کمی پیش از عبارت معروف مَن کنتُ مولاه فهذا علی مولاه که معهود همگان است، عموم مردم را به تدبر در قرآن امر کرده‌اند: معاشرَ الناسِ! تَدبَّرُوا القرآنَ.

در خطبه فدکیه نیز حضرت زهرا در جریان دفاع از امامت امیر المؤمنین کلامی شبیه به آیه مذکور سوره محمد دارند: أفلا تَتَدبَّرونَ القرآنَ أم قلوبٍ أقفالُها[9] که هم‌نوایی قرآن و عترت در دعوت به تدبر را می‌رساند.

سیره امام صادق هم این بود که هرگاه می‌خواستند قرآن بخوانند، پیش از آنکه قرآن را باز کنند آن را در دست راستشان گرفته، دعا می‌کردند و از جمله می‌فرمود: پروردگارا! قرائت مرا قرائتی قرار مده که تدبر در آن نیست؛ بلکه مرا آن‌گونه قرار بده که در آیات و احکام آن تدبر کنم: عن أَبی عبدِ
اللَّه أَنه کانَ مِن دعائِه إذا أخذَ مصحفَ القرآنِ و الجامعَ قبلَ أن یقرأ القرآنَ و قَبل أن ینشُرَه یقولُ حینَ یأخذُه بِیمینه بسم اللهِ ... اللهُمَّ ... لا تَجعلْ قرائتی قراءةً لا تدبرَ فی‌ها بل اِجعَلنی أتَدَبَّرُ آیاتِه.

رهبر معظم انقلاب نیز در سالهای متمادی پس از انقلاب و در جمع‌های مختلف، بویژه در جلسات با اهل قرآن، بر ضرورت تدبر در قرآن تاکید ویژه نموده‌اند که برخی از فرمایشات معظم له را به عنوان نمونه ذکر می‌نماییم.

قرآن کتاب نور، کتاب معرفت، کتاب نجات، کتاب سلامت، کتاب رشد و تعالی و کتاب قرب به خداست. ما این خصوصیات را چه وقت از قرآن به‌دست می‌آوریم؛ برادران عزیز؟ همین‌که قرآن را در جیبمان بگذاریم کافی است؟ این‌که در هنگام سفر، از زیر قرآن رد شویم کافی است؟ امروز من می‌گویم، این‌که ما در جلسهٔ تلاوت قرآن شرکت کنیم کافی است؟ این‌که حتّی قرآن را با صدای خوش تلاوت کنیم یا تلاوت خوش را بشنویم و از آن لذّت ببریم کافی است؟ نه. چیز دیگری لازم دارد. آن چیست؟ آن تدبّر در قرآن است.

واقعیت تلخ این است که قرآن هنوز در جامعهٔ ما، یک امر عمومی نشده است. همه به قرآن عشق می‌ورزند و احترام می‌کنند؛ ولی گروه کمی همواره آن را تلاوت و گروه کمتری در آن تدبّر می‌کنند.

کتاب خدا در میان مردم حضور واقعی بیابد و آموختن و تدبّر و تعمّق در آن، برای همه به‌خصوص جوانان و نوجوانان، امری رایج و دایر گردد. در این مورد، مسؤلیت علما و آگاهان و نویسندگان و گویندگان و رسانه‌های عمومی، بسی مهم و خطیر است.

امروز فرصتی تاریخی و استثنایی است؛ تا قرآن در هدایت فکر و عمل انسان‌ها، قدرت و چیره‌گی خود را نشان دهد؛ اما این متوقف بر این است که ما خود، به چشمهٔ جوشان معارف و هدایت قرآن دست یابیم، قرآن را بفهمیم، در آن تدبّر کنیم، آن را محور بحث و فحص سازیم و در اعماق آن غور کنیم.

ما معتقدیم همهٔ آحاد جامعه باید با قرآن ارتباط برقرار کنند، بتوانند قرآن را بخوانند، بتوانند قرآن را بفهمند، بتوانند در قرآن تدبر کنند. آنچه که ما را به حقایق نورانی می‌رساند، تدبر در قرآن است.

چیستی تدبر: این پندار که مقصود از «تدبر در قرآن» همان تفکر و تعقل در آیات است، نمی‌تواند صحیح باشد، زیرا در این صورت در آیات پیش‌گفته از همین فعل‌ها استفاده می‌شد و مثلاً می‌فرمود: «أفلا تَتَفَکَّرون فی القرآن» یا «أفلا تَعقِلونَ القرآن» و مانند این‌ها، چنان‌که این‌گونه تعبیرات در قرآن درباره امور دیگر آمده است؛

باید گفت که تدبّر فعالیتی است در جهت انس هر چه بیشتر با ظاهر الفاظ و عبارات آیات قرآن کریم که موجب فهم هر چه بهتر موضوعات مطرح در سوره و دریافت پیام هدایتی آن‌ها می‌شود. این مهم با نگاه مجموعی به آیات حاصل می‌شود که در آن متدبر همراه با قرائت مکرّر متدبّرانه، در نحوه اتصال آیات جای داده شده به وحی الهی در کنار هم و چگونگی انفصال ظاهری آن‌ها از یکدیگر تأمل می‌کند و دسته‌بندی آیات را به دست می‌آورد و از آن پس سمت و سوی هدایتی آیات و سوره را کشف می‌کند و همه این‌ها را ابزاری برای فهم بهتر متن سوره قرار می‌دهد؛ بنابراین تدبرِ در قرآن به معنای تفهّم متن قرآن است؛ یعنی فهمیدن آنچه قرآن می‌فهماند.

بر این اساس متدبرانه بودن قرائت نیز بدین معناست که فرد هنگام خواندن آیات قرآن ضمن دانستن معنای آن‌ها، آیات را یک مجموعه منسجمِ منظمِ دارای جهت‌گیری هدایتی خاص بداند و آن‌ها را این گونه ببیند و دریابد که چگونه قرآن به‌جهت گویایی الفاظ و رسایی معنایش، مقصود و پیام هدایت خود را به صورت کامل به مخاطبانش تفهیم می‌کند.

مبانی تدبر: عام بودن خطابْ در آیات و روایات پیش‌گفته، عمومی و همگانی بودن تدبر را می‌فهماند و لازمِ این دعوتِ همگانی، قابل فهمِ همگان بودن متن قرآن است؛ یعنی اگر متن قرآن را غیر قابل فهم یا تنها قابل فهم برای خواصّ بدانیم، تدبر در قرآن هم نخواهد بود. بهترین دلیل بر قابل فهم بودن قرآن، همگانی بودن و وظیفه بودن آن همین آیات و روایات است، چه اگر متن قرآن قابل فهم نبود، أفلا یتَدبَّرونَ القرآنَ صادر نمی‌شد و چنانچه برای همگان امکان نداشت، معاشرَ الناسِ! معنا نداشت و در صورتی‌که تدبر یک وظیفه نبود،‌ دیگر خطاب و عتابِ أَ فَلا یتَدَبَّرُونَ الْقُرْآنَ أَمْ عَلی قُلُوبٍ أَقْفالُها چرا؛ بنابراین اولاً متن قرآن قابل فهم است و ثانیاً این امکان برای همگان است و ثالثاً نه تنها قابل فهم و برای همگان است که یک وظیفه به‌شمار می‌آید.

گام بعد آن است که معتقد باشیم که قرآن گویاست، زیرا زبان عربی روشن دارد و پیام آن رساست که «بلاغ» نامیده شده است و آخر آنکه چینش آیات در درون سوره‌ها الهی و وحیانی (توقیفی) بوده است، چون جمع آن را خدا بر عهده گرفته و در طول قرون و اعصار آن را از هر گزندی حفظ کرده است.

از آنچه گذشت، دو مطلب دیگر دانسته شد، یکی آنکه تدبر آیات فراتر از دانستن ترجمه و معنای آن‌هاست و دیگر آنکه تا زمانی‌که درصدد فهم نفسی یا جمعی ظاهر الفاظ آیات قرآن باشیم، به آن تدبر گفته می‌شود و تفسیر نامیدن آن سهو یا مسامحه در تعبیر است.

مؤسسه تدبر در قرآن و سیره با درک ضرورت پیش‌گفته سعی دارد تا با بهره‌گیری از اندیشه‌های نورانی استاد حجت‌الاسلام و المسلمین محمد حسین الهی‌زاده در مسیر تداوم راه امام خمینی و تبعیت از فرمایشات رهبر معظم انقلاب حضرت آیت الله العظمی خامنه‌ای(حفظه الله) با ترویج و تبیین تدبر در قرآن، در راستای تحقق جامعه قرآنی گام بردارد.

علاقه‌مندان به تدبر در قرآن می‌توانند جهت برگزاری دوره‌های آموزش عمومی و تخصصی تدبر در قرآن و آشنایی با درسنامه های تدبر در قرآن و سیره به آدرس مشهد مقدس، میدان ده دی، خیابان رازی، نبش رازی 8 مؤسسه تدبر در قرآن و سیره یا وبگاه www.mftqs.com مراجعه یا با شماره تلفن‌های: 38542325 – 38580221 با پیش شماره 051 تماس حاصل نکنند.