نگاهی به تحریم‌ها و تعطیلی‌های 14 قرن حج

حجت‌الاسلام والمسلمین احمد زادهوش، معاون پژوهشی پژوهشکده حج و زیارت در گفت‌وگو با خبرگزاری بین‌المللی قرآن(ایکنا) به بیان سابقه تاریخی تعطیلی حج و محروم شدن زائران از سفر به سرزمین وحی پرداخت و اظهار کرد: وجوب حج در سال دهم هجری قمری تشریع شده است و پیامبر(ص) با برگزاری حجه‌الوداع وجوب حج را بر اساس آیه 97 سوره آل عمران که می‌فرماید: «فِيهِ آيَاتٌ بَيِّنَاتٌ مَّقَامُ إِبْرَاهِيمَ وَمَن دَخَلَهُ كَانَ آمِنًا وَلِلّهِ عَلَى النَّاسِ حِجُّ الْبَيْتِ مَنِ اسْتَطَاعَ إِلَيْهِ سَبِيلًا وَمَن كَفَرَ فَإِنَّ الله غَنِيٌّ عَنِ الْعَالَمِينَ؛ در آن نشانه‏‌هايى روشن است [از جمله] مقام ابراهيم است و هر كه در آن درآيد در امان است و براى خدا حج آن خانه بر عهده مردم است [البته بر] كسى كه بتواند به سوى آن راه يابد و هر كه كفر ورزد يقينا خداوند از جهانيان بى‏‌نياز است» اعلام فرمودند.

وی با تأکید بر اینکه از ترک حج در روایت‌ها تعبیر به کفر شده و عقب انداختن و تأخیر در حج نهی و از گناهان بزرگ شمرده شده است که باعث خسارت می‌شود، گفت: حتی در فقه و احادیث «اجبار الناس علی الحج» مطرح شده که بر اساس آن‌ اگر زمانی مسلمانان توجهی به حج نکنند و به حج نروند، حاکم اسلامی مکلف است که از بیت‌المال خرج کرده و مردم را به حج بفرستد تا حج تعطیل نشود.

حجت‌الاسلام زادهوش در ادامه با اشاره به اینکه طی 14 قرن ظهور اسلام، سال‌های زیادی بوده است که حج به دلایل مختلفی کاملاً تعطیل شده و حتی این تعطیلی بیش از 10 سال طول کشیده است، گفت: این تعطیلی‌ها به دلایل مختلفی از جمله درگیری و اختلاف‌های حکومت‌ها، ناامنی راه‌ها، ممانعت حاکمان حجاز، پیشگیری از آمدن زائران و طواف کعبه، قحطی، بیماری و ... بوده و گاهی این تعطیلی برای برخی از کشورها بوده اما برای برخی دیگر امکان سفر وجود داشته است.

در برخی از سال‌ها حتی یک نفر هم به حج نرفته است

وی اظهار کرد: در برخی از نقل‌های تاریخی آمده است که در فلان سال حتی یک نفر هم حج انجام نداد، در سال 72 هجری قمری عبدالله‌بن زبیر (حاکم وقت حجاز) از طواف کعبه و سعی بین صفا و مروه جلوگیری کرد و کسانی که آمده بودند و بخشی از اعمال حج را نیز انجام داده بودند، مانع از ادامه اعمالشان شد.

حاکمان حجاز از حج به عنوان اهرم فشاری برای سایر مناطق استفاده می‌کردند

معاون پژوهشی پژوهشکده حج و زیارت درگیری‌های برسرحکومت را دلیل این کار عبدالله‌بن زبیر عنوان کرد و گفت: در اینگونه موارد حاکمان حجاز از حج به عنوان اهرم فشاری برای سایر مناطق استفاده می‌کردند که قرآن کریم از عنوان «صد عن سبیل‌الله» تعبیر کرده است.

وی با اشاره به اینکه در منابع تاریخی دلایل تعطیلی حج برخی از سال‌ها ذکر نشده است، گفت: به عنوان مثال در منابع آمده است که در سال 398 هجری قمری حج تعطیل شد یا در سال 562 حج برگزار نشد که علت این تعطیلی‌ها ذکر نشده است.

حجت‌الاسلام زادهوش افزود: در سال‌های پایانی سده چهارم قمری، آل بویه روبه ضعف رفته و در حال انقراض بودند و راهزن‌های بادیه نشین اوج گرفتند و باعث شدند کاروان‌های حج عراق تعطیل شود. در سال‌های 393 و 397 عراقی‌ها امکان رفتن به حج را نیافتند اما سایر مردم می‌توانستند به حج بروند.

وی ادامه داد: در دوران حکومت ابوالفتوح که از سال 403 تا سال 430 بر مکه حکومت می‌کردند درگیری‌ها، شورش‌ها و راهزنی‌هایی بین قبایل بادیه‌ نشین بوده که بسیاری از مردم علاقه‌مند به حج از حج محروم شدند.

معاون پژوهشی پژوهشکده حج و زیارت از تعطیلی حج در برخی ار برهه‌های زمانی به دلیل فتوای فقها و رهبران کشورها و تحریم حج سخن گفت و اظهار کرد: وقتی فقها می‌دیدند که حج به ضرر مسلمانان است و جان آنها در خطر است، فتوا به تحریم حج می‌دادند.

وی به عنوان مثال گفت: میرزای قمی که از بزرگ‌ترین فقهای شیعه است در سال 1212 به حج می‌روند اما سال بعد که گزارش دریافت می‌کنند که وهابیان با شیعیان رفتارهای بدی دارند، وقتی از ایشان استفتاء می‌شود که حال که جان ما در خطر است آیا رفتن به حج واجب است، ایشان صراحتاً تحریم حج را اعلام می‌کنند.

مرحوم شیخ فضل‌الله نوری در سال 1319 (100 سال پیش) که به مشکلات و ناامنی راه واقف می‌شوند، از طریق جبل‌عامل و لبنان اجازه نمی‌دهند کسی به حج مشرف شود.

10 سال تعطیلی حج در دوران ابوطاهر برمکی/ قوم مغول باعث تعطیلی حج شدند

وی ادامه داد: گزارش‌های دیگری هم داریم که قرامته که از حاکمان بودند، به مکه حمله کرده و باعث تعطیلی حج شدند، سال 317 هجری (بر اساس نقل در کتاب تاریخ اسلام) به سبب حمله و کشتار ابوطاهر برمکی، حج به طور کلی تعطیل شد و از این سال تا سال 327 تعطیل ماند. یعنی 10 سال کسی نتوانست به دلیل ناامنی به حج مشرف شود. وقتی قوم مغول به ایران حمله کردند نیز نه تنها حج ایرانیان (633) تعطیل شد بلکه در سال 639 حج عراق هم متوقف شد.

گردن زدن زائر ایرانی و تحریم حج برای سه سال

زادهوش با اشاره به فتوای مرحوم آیت‌الله العظمی سید ابوالحسن مدیسه‌ای اصفهانی که مرجع کل فی‌الکل بودند، گفت: یکی از زائران یزدی در مسجد‌الحرام به دلیل خوردن غذای مسموم دچار حالت تهوع شده و استفراغ می‌کند، وهابیت بدون اینکه اجازه دفاع به وی بدهند، ایشان را متهم به توهین به مسجد‌الحرام می‌کنند و طی یک محاکمه غیرعادلانه او را در حرم امن الهی و ایام حج گردن می‌زنند، وقتی این خبر به مرحوم آیت‌الله اصفهانی می‌رسد، سه سال حج شیعیان را تحریم می‌کنند تا وقتی که حاکمان مکه عذرخواهی و امنیت زائران را تأمین کنند.

وی اظهار کرد: در قضیه جمعه خونین مکه در سال 66 نیز که حجاج ایرانی توسط آل‌سعود به شهادت رسیدند، امام خمینی(ره) حج را سه سال تحریم کردند و امسال نیز به دلیل کارشکنی مسئولان سعودی و عدم تأمین امنیت حج برای زائران ایرانی تعطیل شد.

حجت‌الاسلام زادهوش در پایان سخنانش گفت: کتابی در پژوهشکده حج و زیارت منتشر شده به نام دانشنامه حج و حرمین که تاکنون شش جلد آن منتشر شده و یکی از مداخل و مقاله‌های این دانشنامه در خصوص تعطیلی حج است و تمام عوامل و گزارش‌های تاریخی، اسامی و مستندات مربوط به تعطیلی حج نوشته شده است.