پوست‌اندازی در کتیبه‌نگاری عاشورا با دعوت از پیشکسوتان
گروه هنر: با وجود اصالت و صمیمیتی که در هنر خوشنویسی به کار رفته، ضرورت تحول و نوآوری در ارائه کتیبه‌های عاشورایی که عبارات و اشعاری مرتبط با این فرهنگ در آنها به نگارش درآمده، در قالب‌های نو احساس می‌شود که پوست‌اندازی در این باره با دعوت از اساتید پیشکسوت و احترام به آثار گذشتگان عملی است.
به گزارش خبرگزاری بین‌المللی قرآن(ایکنا) سال‌های متمادی است که یکی از اجزای غیرقابل انکار و مورد استفاده در آرایه‌های تزئینی هیئات مذهبی و حسینیه‌ها و محافل عاشورایی، در کنار استفاده از پارچه سیاه و سایر نمادهای و المان‌های اقامه عزا، حاشیه‌ها و کتیبه‌هایی است که به شکل موتیف و کلیشه با استفاده از هنر خوشنویسی و عموماً در قالب سیاه‌مشق، اشعار و عباراتی مرتبط با حال و هوای عاشورا و قیام اباعبدالله الحسین(ع) در آنها به کار رفته است.
معمول‌ترین
عبارات و ابیاتی که در این کتیبه‌ها به شکل کلیشه و تکراری مورد استفاده قرار می‌گیرد،
مرثیه معروف محتشم کاشانی با این مطلع آشنا یعنی «باز این چه شورش است که در خلق
عالم است، باز این چه نوحه و چه عزا و چه ماتم است» است که هر ساله در این فضاها
شاهد و نظاره‌گر آن هستیم.
صرفنظر
از شاهکار بی‌بدیل محتشم کاشانی که اگرچه هزاران بار نیز خوانده و شنیده شود، از
ارزش و اعتبار آن کاسته نمی‌شود، اما مسئله‌ای که مورد نظر است اینکه به دلیل
تکراری بودن قالب ارائه این اشعار و امثال آن در این کتیبه‌ها، دیگر شکل بروز آنها
چندان برای مخاطبان و عزاداران حسینی جذابیتی ندارد، حال آنکه تنها مراد و هدف از
بکارگیری این کتیبه‌ها وجه تزئینی آن نیست، بلکه باید موجب شود تا مخاطب در مواجهه
با آن به معنا و مفاهیم واژگان به کار رفته در آن دقیق شده و در فهم و درک
آن تأمل کند.
چنین
الزامی شاید موجب تقویت این ذهنیت و فرضیه شود که به مرور زمان باید مبحث کتیبه‌نگاری
عاشورایی مورد استفاده در تکایا و حسینیه‌ها دچار تغییر و تحول در نحوه ارائه شده
و از قالب و اشکال دیگر هنری در عرصه خوشنویسی و طراحی خط برای نگارش آنها استفاده
شود تا با آشنایی‌زدایی و جلب نظر مجدد مخاطبان و عزاداران علاوه بر نوآوری و خلق
آثار بدیع هنری، به جریان سیال و پویا در عرصه طراحی خط برای اجرای عبارات
عاشورایی مورد استفاده در کتیبه‌ها، توجه و اهتمام شایسته‌ای صورت گیرد.
در گفت‌و‌گویی
که با اکرم هادی، خوشنویس و هنرمند فعال
در عرصه طراحی خط ترتیب داده‌ایم، سعی بر
آن شده است که الزامات ایجاد تغییر و تحول در عرصه اجرای کتیبه‌های عاشورایی با
استفاده از هنر خوشنویسی برای خلق آثار نوآورانه و بدیع مورد بررسی قرار گیرد.
گفت‌و‌گو
با اکرم هادی که سال‌هاست در عرصه خوشنویسی و تربیت هنرجویان فعالیت مستمری دارد و در واقع می‌توان او را مبدع طراحی خط دانست و در عرصه موضوعات دینی نمایشگاه‌های متعددی از آثار او همچون
«ترنم باران» و «صبح سروش» برپا شده است را در ادامه می‌خوانید؛
ـ در
آثار خوشنویسی که در کتیبه‌نگاری عاشورایی به کار رفته است، نوعی سادگی و صمیمیتی
که برای مخاطبان احساس خوبی ایجاد می‌کند مشاهده می‌شود، دلیل این امر را در چه می‌دانید؟
: قطعاً
در آثار هنری که در خدمت معارف قرآن و اهل بیت(ع) قرار می‌گیرند، خلوص و پاکی و
منزلتی ذاتی وجود دارد که منبعث از باور و ایمان خالق آن است و مسلم است که سخنی
که از دل برآید لاجرم بر دل خواهد نشست؛ آثار هنری به کار رفته در تکیه و حسینیه‌آرایی
ماه محرم و صفر که با استفاده از هنرهای گوناگون از جمله گونه‌های متنوع خوشنویسی
خلق می‌شوند نیز دارای همان تقدس و تبرکی
هستند که به آن اشاره شد.
ـ با
چنین تعبیری پس می‌توان گفت که همچنان این آثار با وجود تکراری و کلیشه‌ای بودن در
ایجاد ارتباط مؤثر با مخاطبان از قوت و اعتبار لازم برخوردار هستند؟
: حتماً همینطور است. منتها باید به این نکته نیز توجه کرد که اصل پویایی در عرصه هنر
باید همچنان حفظ شود و مقبولیت و محبوبیت یک شکل خاص و متداول در ارائه اثر هنری
نباید به توقف نوآوری و خلاقیت در آن عرصه منجر شود و باید متناسب با سلایق
مخاطبان که نو به نو در حال تغییر است، شاهد خلق آثاری نو و بدیع در زمینه‌های
مختلف و از جمله خوشنویسی باشیم که به ویژه در کتیبه‌نگاری عاشورایی مورد استفاده
قرار می‌گیرد.
ـ با این
وجود چرا هر ساله از همان قالب تکراری در زمینه کتیبه‌نگاری عاشورایی استفاده می‌شود
و شاهد اثری نو برای ارائه این محتوا و عبارات آشنا نیستیم؟
: این
مسئله به دو علت روی نمی‌دهد، یکی اینکه عزمی از سوی متولیان امر فرهنگ و هنر برای
چنین تغییری نه فقط در کتیبه‌نگاری، بلکه در بسیاری از زمینه‌ها وجود ندارد و دیگر
آنکه در جامعه هنری به غیر از عده قلیلی که با دغدغه و اراده شخصی به این امر
اهتمام دارند، برنامه‌ریزی برای آموزش و کشف و پرورش استعدادهای خلاق در این زمینه
نداریم. ما در این زمینه و فراهم‌آوری بستر مناسب برای آنکه سر آخر تغییر و
تحولاتی در بروز آثار هنری با محتوای دینی و ارزشی را شاهد باشیم نیاز به یک اقدام
زیربنایی در امر آموزش و تربیت علاقه‌مندان به این عرصه‌های هنری داریم که کار را
به شکل پایه‌ای و ریشه‌ای به ویژه از محیط‌های آموزش هنری شروع کنند، اما باید گفت
که حتی وزارت ارشاد به عنوان متولی اصلی اقدامات و تحولات هنری به منظور حرکت و پویش‌های نوین هنری از بضاعت
کافی فنی و هنری برخوردار نیست.
ـ سال‌هاست
که در عرصه طراحی خط مشغول به کار و آموزش هستید. مقولاتی همچون طراحی و نقاشی‌خط
را تا چه اندازه در ایجاد تحول در زمینه‌هایی همچون کتیبه‌نگاری مذهبی و عاشورایی
مؤثر می‌دانید؟
: بسیار
زیاد. اما همانطور که اشاره شد زمینه برای چنین کاربردی از قالب‌های طراحی و نقاشی‌خط
برای منظورهای خاص و مورد نظر مهیا نیست و در ابتدا باید زمینه‌سازی کرد و کار را
به شکل پایه‌ای از آموزشگاه‌ها و دانشکده‌های هنری آغاز کرد، هر چند که تاکنون راه به جایی نبردم و هر بار که به واحدهای گوناگون دانشگاهی مراجعه می‌کنم
و مثلاً توقع این را دارم که تجارب شخصی خودم و احیاناً همکاران دیگر به عنوان یک
شرح درس تلقی شده و این مراکز نسبت به هنر مدرن و ابداعی که برخی از فعالان عرصه
خوشنویسی به شکل بومی و کاملاً ایرانی به آن دست پیدا کرده‌اند توجه نشان دهند،
متأسفانه این اتفاق در عرصه عمل محقق نمی‌شود.
ـ برای
اقدام عملی در مورد خاصی همچون ایجاد تحول و نوآوری در عرصه کتیبه‌نگاری عاشورا چه
راهکاری را پیشنهاد می‌کنید؟
: آنچه
که تاکنون از آن یاد کردم یعنی توجه به امر آموزش نوآوری‌هایی که در زمینه هنر
خوشنویسی باید به آن توجه کرد و از پایه و آموزش‌های مبتدی برای آن برنامه‌ریزی
داشت به نهادینه شدن جریانی پویا و مستمر در این عرصه هنری مربوط است که به واسطه
اتخاذ چنین عزم و تصمیمی از سوی مدیران فرهنگی و هنری در آینده باید منتظر بود که
هر از چند گاهی با اتکا به این روند
کارشناسی شده و کاملاً فنی، شاهد نوآوری‌هایی از سوی جامعه هنری در تمامی رشته‌های
مربوط به هنر خوشنویسی بود، اما عجالتاً برای تغییر و تحول مقطعی و جهشی آنی در
زمینه نوآوری در طراحی و خوشنویسی کتیبه‌های عاشورایی می‌توان با انتشار یک
فراخوان عمومی از تمامی فعالان، استادان پیشکسوت و صاحب‌نام عرصه خوشنویسی برای امری
که اصطلاحاً می‌توان آن را پوست‌اندازی در عرصه خوشنویسی و طراحی خط کتیبه‌های
قرآنی و عاشورایی نامید، دعوت به عمل آورده تا ضمن احترام و ارج نهادن به تجربه‌های
گذشتگان، به ارائه آثاری بدیع و قالب‌هایی نو در این زمینه بپردازند.
ـ حوزه
هنری سازمان تبلیغات اسلامی سال‌هاست که با برگزاری سوگواره پوسترهای عاشورایی که
اخیراً با توسعه بخش‌های آن به سوگواره هنر عاشورایی تبدیل شده است توجهی به امر
کتیبه‌نگاری داشته که مورد استفاده آثار ارسالی به دبیرخانه این سوگواره در بخش
کتیبه در موکب‌های راهپیمایی عظیم اربعین حسینی است؛ چنین اقدامی را تا چه حد در
زمینه لزوم تحول در کتیبه‌نگاری عاشورا مؤثر می‌دانید؟
: تأثیر
مثبت چنین اقداماتی غیرقابل انکار است. به هر حال باید جنبش و حرکتی در این زمینه
به وجود آید که از رهگذر آن و گردآوری مجموعه آثاری که سرشار از خلاقیت و نوآوری
هنری است به شاخص‌ها و الگوهایی در هنرهایی که در خدمت ترویج و اشاعه فرهنگ عاشورا
هستند برسیم و بسیاری از آنها را به یک شیوه و متد قابل ارائه در مباحث
آموزشی و پژوهشی تبدیل کنیم.
امیرسجاد دبیریان
