نگاهی به جایگاه تفسیر منسوب به امام حسن عسکری(ع) در میان علما

حجت‌الاسلام والمسلمین حسین علوی‌مهر عضو پژوهشگاه فرهنگ و اندیشه اسلامی در گفت‌وگو با خبرگزاری بین‌المللی قرآن(ایکنا) از خوزستان، پیرامون تفسیر امام حسن عسکری(ع) گفت: تفسیر منسوب به امام حسن عسکری(ع) از تفاسیر قرن چهارم است. راوی آن شخصی به نام دقاق است که از شخص دیگری به نام استرآبادی آن را نقل می‌کند. استرآبادی نیز آن را از دو نفر با نام‌های جناب ابوالحسن محمدبن زیاد و شخص دیگری به نام سیار یا یسار نقل کرده است.

وی با بیان اینکه این تفسیر از تفاسیر روایی شیعه است که روایاتی را از امام حسن عسکری(ع) نقل می‌کند، افزود: تفسیر امام حسن عسکری(ع) یک جلدی و دربردارنده 375 روایت است که از ابتدای سوره حمد تا آیه 283 سوره بقره را شامل می‌شود. آخرین عبارتی که امام آن را تفسیر فرموده‌اند: آیه «وَمَنْ يَكْتُمْهَا فَإِنَّهُ آثِمٌ قَلْبُهُ» است که آن را به «کافر قلبه» معنا کرده‌اند.

این مدرس حوزه و دانشگاه ادامه داد: این تفسیر از مفاخر شیعه است اما از سویی از منظر مفسران دیدگاه‌های مختلفی درباره ارزش و اعتبار آن مطرح شده است؛ عده‌ای مخالف و گروهی نیز موافق این تفسیر هستند. گروه مخالفان مثل علامه محمدجواد بلاغی صاحب تفسیر آلاءالرحمن، آیت‌الله خوئی، علامه حلی و مرحوم شیخ محمدتقی تستری صاحب قاموس‌الرجال است.

دیدگاه مفسران و محدثان درباره تفسیر امام حسن عسکری(ع)

حجت الاسلام و المسلمین علوی مهر ادامه داد: شیخ تستری راویانان این تفسیر را مجهول و تفسیر را جعلی می‌داند. افراد دیگری هم این نظریه را دارند، نظریات مخالف شاید از همان قرن چهار نسبت به این تفسیر آغاز شد و نخستین فرد، جناب ابن غضائری است.

عضو پژوهشگاه فرهنگ و اندیشه اسلامی گفت: ابن غضائری یکی از رجال‌شناسان شیعه است اما وی فردی تندمزاج و ارزیابی‌های او تند است و به محض دیدن یک اشکال یک نفر را رد می‌کند. او راویان این تفسیر را مجهول دانسته است. آیت‌الله خوئی نیز به محتوا و راویان این تفسیر اشکال وارد می‌کند.

وی گفت: جریان تدوین این تفسیر چنین است که راویانی که خدمت امام بودند در اصل از استرآباد در نزدیکی گرگان بودند که به علت درگیری مذهبی بین شیعه و سنی به سمت سامرا مهاجرت کردند و خدمت امام آمدند و به مدت هفت سال درس تفسیر را در خدمت امام بودند.

حجت الاسلام و المسلمین علوی مهر افزود: گروه موافقین عمدتاً محدثان ما هستند. اولین کسی که روایات این تفسیر را نقل کرد شیخ صدوق بود که روایات این کتاب را که گاه بسیار طولانی هستند در کتب متعدد خود نقل ‌کرد و این نشان از اهتمام شیخ صدوق به روایات این تفسیر دارد. مرحوم هاشم بحرانی، شیخ حر عاملی، علامه مجلسی، شهید ثانی و محقق کرکی این تفسیر را مورد تأیید قرار دادند و در پاسخ نظریات مخالف گفته‌اند که علت ضعف این تفسیر به ابن غضائری برمی‌گردد و نقد‌های او قابل نقد است و تضعیف‌هایش یقینی نیست.

این محقق اظهار کرد: اگر بخواهیم در مجموع قضاوتی بین این نظرات داشته باشیم، باید گفت نمی‌توانیم این تفسیر را به طور کامل کنار بگذاریم و نمی‌توانیم همه روایات آن را قبول کنیم. این تفسیر هم از نظر محتوا و هم از نظر سند باید مورد بررسی قرار گیرد. نمونه آن کاری است که شیخ انصاری انجام داد و از روایت «فاما من کان من الفقهاء: صائناً لنفسه، حافظاً لدینه، مخالفاً علی هواه، مطیع لامر مولاه، فللعوام این یقلدوه» جواز تقلید از مراجع را استفاده کرد.

فواید روایات تفسیر امام حسن عسکری(ع) برای جامعه

وی گفت: نمی‌توانیم بگوییم چون روایات ضعیفی در این تفسیر وجود دارد کل آن را رد کنیم. از سوی دیگر فواید روایات این تفسیر برای جامعه را باید در نظر گرفت؛ چراکه مشتمل بر نکات تربیتی، اخلاقی، سیاسی و اقتصادی و ... است که برای مسلمانان قابل استفاده است.

عضو پژوهشگاه فرهنگ و اندیشه اسلامی در پایان اظهار کرد: نیازی نیست اگر سند یک روایت ضعیف است به طور کامل کل مجموعه را زیر سؤال ببریم؛ در حالی که اگر روایات اخلاقی ارزنده‌ای از امام رسیده باشد و سند آنها ضعیف است می‌توانیم آنها را بپذیریم. از این رو باید به طور اعتدال و میانه روی درباره این تفسیر اقدام کنیم.