گزارش کرسی نظریه‌پردازی «تفسیر موضوعی میان‌رشته‌ای»/
بهجت‌پور: ذهن نظریه‌پرداز به قرار نرسیده/ رضایی: نظریه شهید صدر را یک گام به پیش بردم
گروه حوزه‌های علمیه: حجت‌الاسلام رضایی اصفهانی ضمن تشریح تفاوت نظریه خود با شهید صدر، گفت: افتخار می‌کنم که بتوانم به مطالب شهید صدر نکته‌ای اضافه کنم و آن این است که ایشان از عرضه موضوع بر قرآن آغاز کرده ولی در نظر قرآن متوقف شده و وارد علم مربوطه و نظریه‌پردازی نشده‌اند.
به گزارش خبرگزاری بین‌المللی قرآن (ایکنا) کرسی نظریه‌پردازی تفسیر موضوعی میان‌رشته‌ای قرآن و علم با ارایه حجت‌الاسلام والمسلمین محمدعلی رضایی اصفهانی روز گذشته 5 بهمن‌ماه برگزار شد.
در ابتدای این جلسه، حجت‌الاسلام والمسلمین حسین علوی مهر، عضو هیئت علمی جامعه المصطفی و رئیس سابق انجمن قرآن‌پژوهی حوزه گفت: رهبر معظم انقلاب اسلامی در سال‌های اخیر تاکید زیادی بر اسلامی‌سازی علوم انسانی داشته‌اند و الحمدلله در سال‌های اخیر شاهد توسعه این گونه مباحث هستیم ولی نظریه‌پردازی در کشور به صورت نادر به ویژه در حوزه علوم انسانی صورت می‌گیرد.
در ابتدای این جلسه، حجت‌الاسلام والمسلمین حسین علوی مهر، عضو هیئت علمی جامعه المصطفی و رئیس سابق انجمن قرآن‌پژوهی حوزه گفت: رهبر معظم انقلاب اسلامی در سال‌های اخیر تاکید زیادی بر اسلامی‌سازی علوم انسانی داشته‌اند و الحمدلله در سال‌های اخیر شاهد توسعه این گونه مباحث هستیم ولی نظریه‌پردازی در کشور به صورت نادر به ویژه در حوزه علوم انسانی صورت می‌گیرد.
دبیر این کرسی با اشاره به اهمیت اسلامی‌سازی علوم انسانی بیان کرد: رفع دغدغه مقام معظم رهبری در این عرصه تنها و تنها از طریق حوزه ممکن خواهد بود و این توقع نیز وجود دارد زیرا گاهی سخنرانی‌هایی علیه اسلامی‌سازی در دانشگاه‌ها و زیرسؤال بردن آن می‌شود و این روزنه امید باید از حوزه به سمت مجامع علمی باز شود.
همچنین حجت‌الاسلام والمسلمین محمدعلی رضایی اصفهانی، رئیس دانشگاه عالی قرآن و حدیث با اشاره به برگزاری جلسه قبل این کرسی و با اشاره به اهم نقدهایی که در جلسات قبل از سوی ناقدان و توصیه داوران بیان شده بود، گفت: تغییر عنوان نظریه یکی از پیشنهاداتی بود که با انتخاب عنوان «شیوه مطالعات موضوعی میان‌رشته‌ای تفسیر قرآن و علوم» نظر آنان تامین شده است.
وی با بیان اینکه اصلاح چکیده، یکی دیگر از درخواست‌های داوران بود که این کار هم انجام شده است با اشاره به دغدغه وی در ورود به این بحث افزود: این نظریه در راستای مبانی علوم انسانی اسلامی است که در تعابیر مختلفی از سوی رهبری بر آن تاکید شده است.
رضایی اصفهانی عنوان کرد: هدف اصلی این نظریه ارایه روش در تعامل قرآن و علوم است که ماحصل مباحث 20 سال علمی اینجانب است.
نویسنده تفسیر مهر با بیان اینکه شیوه‌های تفسیر موضوعی به 4 دسته تقسیم می‌شود، اظهار کرد: یکی از این شیوه‌ها، درون قرآنی است که از قدیم مورد استفاده بوده و زیرمجموعه تفسیر قرآن به قرآن است؛ در این روش، موضوع از درون قرآن گرفته می‌شود و آیات مخالف و موافق بررسی و نتیجه‌گیری و جمع‌بندی می‌شود.
وی اظهار کرد: تفسیر موضوعی استنطاقی شهید صدر دومین شیوه است که موضوع از بیرون بر قرآن عرضه و از قرآن پاسخ آن دریافت می‌شود که شیوه‌ای راهگشا در دهه‌های اخیر بوده است و شیوه سوم نیز تطبیقی است که گاهی میان قرآن و علوم و گاهی میان تفاسیر اهل سنت و شیعه صورت می‌گیرد.
رضایی اصفهانی با بیان اینکه شیوه مطالعات میان رشته‌ای تفسیر قرآن و علوم مرحله‌ای پیشرفته‌تر از شیوه تطبیقی است بیان کرد: در این شیوه موضوع مشترک میان علم مورد نظر و قرآن انتخاب شده سپس موضوع در علم مورد نظر و در قرآن به صورت جداگانه بررسی می‌شود. همچنین بررسی موارد مورد وفاق و متفاوت صورت گرفته و در نهایت نیز اخذ موارد مشترک و موارد مختص قرآن و پذیرش موارد مثبت علمی و نفی موارد منفی آن و نتیجه‌گیری از بحث صورت می‌گیرد.
دبیر علمی کنگره بین‌المللی قرآن و علوم انسانی اظهار کرد: اگر این مسئله مثلا در دانش علوم تربیتی و قرآن رخ دهد چهره علوم تربیتی را تغییر خواهد داد و در سایر علوم نیز می‌تواند این کارآمدی را داشته باشد.
وی افزود: ما نمی گوییم این روش بهترین روش است و ممکن است کسی روش دیگری را ابداع کند ولی هدف این کار، روشمندکردن تعامل قرآن و علوم است و دستاوردهای آن نیز می‌تواند زاویه جدیدی در مباحث تفسیر قرآن ایفا کند و زمینه‌ساز نظریه‌پردازی و تولید علم شود.
نیاز جدی به پیوند علوم انسانی با قرآن
همچنین حجت‌الاسلام والمسلمین محمدباقر سعیدی روشن از ناقدان این کرسی و عضو هیئت علمی پژوهشگاه حوزه و دانشگاه در سخنانی گفت: بی‌تردید امروز نیاز جدی برای پیوند میان قرآن و علوم انسانی وجود دارد تا تحولی در این علوم ایجاد شود.
وی با اشاره به هدف اصلی این مسئله تاکید کرد: اسلامی‌سازی باید صورت بگیرد تا انسان و جهان و جامعه آن گونه که قرآن توصیف می‌کند و بایسته‌ها و نبایسته‌های تجویزی قرآن اجرا شود و هرقدر گام‌هایی در این زمینه ولو با نقص و خلل برداشته شود ارزشمند است تا ما هم در مبانی نظری و مباحث عینی و مصداقی دارای راهبرد شویم.
سعیدی روشن با بیان اینکه این مسئله گاه در حوزه در مسایل عینی جامعه، انسان و جهان و یا در حوزه جزیی و مربوط به مصادیق خاص است، گفت: گمان من بر این است که نظریه ارایه شده برای ورود به حوزه قرآن جهت راهبرد به علوم انسانی است.
عضو هیئت علمی پژوهشگاه حوزه و دانشگاه با اشاره به مطالب ارایه‌دهنده در مورد تعامل قرآن و علوم ادامه داد: باید دقت کنیم که آیا دیدگاه وحی قطعی با علم قطعی یکسان است؟؛ سؤال من این است که علوم تجربی هر قدر هم دقیق باشد یک افق و افق وحی نگاه دیگری است. ممکن است علم تجربی به نتایجی رسیده باشد ولی آیا این نتایج با راهکارهای وحی مساوی است؟ به گمان من جای درنگ بیشتری وجود دارد.
وی تاکید کرد: همچنین تفاوت دیگر جایگاه وحی و علم این است که علم عصایی است که ناچاریم با آن راه برویم و مخصوص فرد ناتوان است ولی وحی، مسایلی را طرح و ابداع می‌کند که علم به مفهوم تجربی خواب و خیال آن را هم ندیده است.
سعیدی روشن عنوان کرد: امام سجاد(ع) در نیایش‌های عرفانی خویش در صحیفه می‌فرماید خدایا من از دست نفس خودم به تو شکایت می‌کنم زیرا این نفس من آن نیست که می‌خواهم باشد ولی در روان‌شناسی متعارف چنین مباحثی وجود ندارد که انسان از خود ناراضی و شاکی باشد و گریه کند و دنبال راه حل باشد؛ این مسایل در نگرش قرآن قابل طرح است ولی از علوم انتظار این مسایل وجود ندارد.
عضو هیئت علمی پژوهشگاه حوزه و دانشگاه گفت: علم، پسینی است و به صورت متعارف علوم تجربی پدیده‌ها را مورد مطالعه قرار می دهد و چگونگی شدن را تجربه و آزمایش می‌کند که هدف آن کنترل طبیعت و یا رفتار افراد است و نهایتا محدوده این جهان را می‌بیند و نگاه فراطبیعی ندارد؛ علوم معمولا زاده فرهنگ‌ها و تمدن‌ها هستند و این ویژگی‌ها علم را از دین جدا و متمایز می‌کند.
وی ادامه داد: اگر رویکرد نظریه‌پرداز این است که معرفت درجه دو از سنخ اصول فقه ارایه دهد در این صورت تقسیم بندی‌های تفسیر چندان موضوعیت ندارد بلکه به دست آوردن مولفه‌های روش ایشان موضوعیت دارد و نیاز است این جنبه پخته‌تر شود، زیرا اصل رویکرد، رویکرد خوبی است ولی شیوه‌ای خاص با مولفه‌های خاص نیاز است که باید بیشتر در نظریه مشهود شود.
تفاوت میان نظریه با آراء شهید صدر روشن نیست
همچنین حجت‌الاسلام والمسلمین محمد فاکر میبدی، با اشاره به ایرادات وی بر نظریه در جلسات قبل و رفع اشکالات از سوی ارایه‌دهنده گفت: با وجود این رویکرد، نکته محوری اشکال بنده بر این نظریه همچنان باقی است و جای بحث دارد.
وی افزود: آنچه ارایه‌دهنده پیشنهاد کرده است تفسیر موضوعی میان‌رشته‌ای است که چند رقیب نیز در کنار آن مطرح شده است و دارای برخی ویژگی‌هاست که در تمامی موارد دیدگاه ایشان می‌تواند با دیدگاه‌های رقیب رقابت کند و مسئله جدیدی است ولی در یک نکته جای سؤال برای بنده باقی است و آن این است که آنچه نظریه‌پرداز بیان کرده چه تفاوتی با نظریه شهید صدر که تفسیر موضوعی برون قرآنی است دارد.
فاکر میبدی با طرح مجدد این سؤال که چه تفاوت ماهوی میان تفسیر شهید صدر و نظریه‌پرداز وجود دارد؟ بیان کرد: عرضه دیدگاه‌های علوم بر قرآن، عموم و خصوص من وجه است؛ زیرا موضوعاتی در قرآن است که در علم نیست و یا در علم هست و قرآن سکوت کرده و یا جواب منفی داده است که نظریه‌پرداز معتقد است سکوت قرآن را می‌توان به قرآن نسبت داد در حالی که موافقت قرآن به صورت قطعی لازم است.
نقدهای حجت‌الاسلام بهجت‌پور
حجت‌الاسلام والمسلمین عبدالکریم بهجت‌پور، عضو هیئت علمی پژوهشگاه فرهنگ و اندیشه اسلامی، دیگر سخنران این کرسی نیز در سخنانی گفت: ارایه‌دهنده هنوز از اضطراب انتخاب عنوان خارج نشده‌اند و باید ذهن نظریه‌پرداز به قرار قطعی برسد.
وی افزود: وقتی سخن از رابطه قرآن و علوم است یعنی یک منبع مورد بررسی قرار می‌گیرد، ولی اگر نگاه ما به سمت تفسیر رفت که تلقی من از مطالب ایشان همین است موضوع متفاوت می شود.
نویسنده تفسیر همگام با وحی با اشاره به نظریات رقیب در این زمینه بیان کرد: نظریات رقیب گاهی رقابت در دستگاه گفتمانی و گاهی در پاراداریم می‌کنند که به نظر می رسد مواردی که ارایه دهنده بیان فرمود غالبا نظریه رقیب نیست بلکه مراتب تکاملی یک معرفت است که روز به روز در حال پوست انداختن است.
بهجت‌پور بیان کرد: ایشان سه نظریه را در تفسیر مانند شهید صدر و امین خولی و ... مطرح کردند که امین خولی می‌گوید برای فهم قرآن باید به ادبیات متن قرآن و به پیوست‌ها و پیرامون‌ها هم توجه جدی داشته باشیم و در نهایت نیز وی تفسیر موضوعی را بهتر از ترتیبی می‌داند ولی روشی ارایه نمی‌دهد.
نویسنده تفسیر همگام با وحی عنوان کرد: استاد در بیان چگونگی رسیدن به این نظریه به سمت انگیزه‌ها و اهداف رفته‌اند در حالی که باید نظریه معطوف به حل مسئله باشد و مسیر رسیدن فرضیه به نظریه بیان شود.
وی اظهار کرد: سؤالم از ارایه‌دهنده این است که شما می‌خواهید دستگاهی برای تعامل میان قرآن و علوم ارایه دهید لذا دانش امروز منتظر این است که بگویید چگونه و با چه روش عملی این مسئله ممکن است که در نظریه شفاف بیان نشده است همچنین در بحث به سمت امکان تفسیر میان رشته‌ای رفته‌اید در حالی که در اینجا امکان مورد بحث نیست.
انتقاد از زمان اندک کرسی
در ادامه این کرسی، حجت‌الاسلام والمسلمین رضایی اصفهانی در پاسخ به ناقدان و برخی سؤالات حضار گفت: یکی از مشکلات کرسی‌های نظریه‌پردازی اختصاص وقت اندک به ارایه دهنده است و مجموعه زمان کرسی کم است و حداقل چند ساعت باید باشد تا همه بتوانند با فراغت به طرح مطالب خود بپردازند.
رضایی اصفهانی در پاسخ به سؤالی در مورد ارزشگزاری مطالب علمی و وحی عنوان کرد: همه اینها باید یا به جدا انگاری علم و دین منتهی شود و یا منتهی به این است که علم و قرآن را در دو کفه مساوی بگذاریم در حالی که ما اصلا کاری به ارزشگزاری نداریم و تنها یک روش را ارایه داده‌ایم بنابراین حکومت قرآن و اینکه علم با قرآن قابل مقایسه نیست پیش فرض ما در ارایه بحث است.
مترجم قرآن کریم عنوان کرد: در اوایل قرن بیستم مباحث قرآن و علوم مطرح شد ولی کسی روشی ارایه نکرد و برخی نیز به سمت تفسیر به رای رفتند و الان نیز مسئله اسلامی سازی رونق زیادی دارد موید آن ارسال بیش از 500 مقاله به کنگره قرآن و علوم انسانی است یعنی مطالب در حال انفجار است ولی باید روشی را ارایه دهیم تا دچار تفسیر به رای نشویم.
این قرآن‌پژوه با قدردانی از بیانات استاد فاکر گفت: ایشان تفاوت مطالب بنده با شهید صدر را مطرح کرده بود که افتخار من این است که بتوانم به مطالب شهید صدر نکته‌ای اضافه کنم و آن این است که ایشان از عرضه موضوع بر قرآن آغاز کرده ولی در نظر قرآن متوقف شده و وارد علم مربوطه و نظریه‌پردازی نشده‌اند.
وی تاکید کرد: تفاوت روش ارایه شده از سوی بنده با روش شهید صدر این است که شهید صدر تفسیر را از خارج شروع کرده و به قرآن ختم می‌شود ولی در بحث ما به قرآن تمام نمی‌شود بلکه میان رشته‌ای است و علم نیز مورد توجه هست؛ از این رو شهید صدر به تفاوت میان تفسیر موضوعی برون قرآنی و میان رشته‌ای نپرداخته است.
رئیس دانشگاه عالی قرآن و حدیث المصطفی(ص) با بیان اینکه باید روش اسلامی‌سازی که این همه مورد تاکید رهبری است را از جایی شروع کنیم و نباید متوقف باشیم گفت: بنده وارد تفسیر تنزیلی نشده‌ام اما ممکن است این روش در این نوع تفسیر نیز قابل استفاده باشد.
رضایی اصفهانی با اشاره به سکوت قرآن در برخی موارد علمی که مورد نقد یکی از ناقدان بود تصریح کرد: در جایی که قرآن سکوت کرده است اگر تجربه بشری اطمینان‌آور و علم قطعی وجود داشته باشد برای ما حجت است و ما هم این نتیجه علم بشری را به قرآن نسبت نمی‌دهیم بلکه مطالب مخالف قرآن را کنار می‌گذاریم و مطالبی که علم به آن رسیده نمی‌توان کنار گذاشت ولی به قرآن نیز نمی‌توان نسبت داد.
رضایی اصفهانی با اشاره به نقد انتخاب عنوان نظریه از سوی یکی از ناقدان بیان کرد: بنده عنوان را براساس نظر برخی داوران تغییر دادم.
عضو هیئت علمی جامعه المصطفی(ص) با اشاره به نقد یکی از ناقدان مبنی بر ورود به بحث امکان اسلامی‌سازی به جای روش گفت: ما از ابتدا وارد روش شده‌ایم و بحث امکان نیست زیرا ده سال است که از اسلامی سازی می گذرد و ما رشته‌های میان رشته‌ای ایجاد کرده‌ایم و برخی در آن دکترا نیز گرفته‌اند و رابطه قرآن و علوم پیش فرض ما است و دنبال رابطه میان قرآن و علوم هستیم.
جبران عقب‌ماندگی
رضایی اصفهانی عنوان کرد: ما نمی‌گوییم آنچه ارایه شده تنها روش است بلکه روش‌های دیگری نیز ممکن است ارایه شود که بهتر باشد ولی بنده براساس احساس مسئولیت وارد این موضوع شده تا پاسخی به دغدغه مقام معظم رهبری بدهیم زیرا در مباحث در عرصه نظریه‌پردازی قرآنی عقب هستیم.
وی تاکید کرد: نباید طلاب و محققان جوان از اینکه سخنان خود را در زمینه مرجیعت علمی قرآن و اسلامی سازی ارایه دهند بترسند زیرا جامعه قرآنی اگر روش ندهد دیگران کار خود را بدون روش خواهند کرد که گاهی شاهد چاپ کتب زیادی نیز هستیم در حالی که مطالب ما در سطح دنیا قابل ارایه و قابل استفاده برای اندیشمندان است منتهی باید به صورت روشمند ارایه شود.
