چرا گاهی خداوند جواب دعاهایم را نمی‌دهد
گروه اندیشه: شاید همه ما حداقل برای یک‌بار این حس را تجربه کرده‌ایم که وقتی در گرفتاری و سختی حاجتی داریم و تمامی شرایط و مقدمات را درست می‌بینیم، بعد از چند بار دعا کردن از خود می‌پرسیم که چرا خداوند جواب دعای ما را مستجاب نکرده است.
پیش از ورود به بحث لازم است ابتدا به اصل فلسفه سختی و مشکلات بپردازیم و ابتدا به چند سوال مقدماتی پاسخ دهیم که چرا خداوند بشر را در سختی قرار می‌دهد؟ چرا با وجود علم خود به احوال بنده، باز طریقه و معبر دعا را برای برطرف کردن حوائج و نیازها قرار داده است؟ فلسفه اینکه مؤمن در حالتی میان خوف و رجا باشد چیست؟
باید دانست که سختی و بلا بر چند قسم است و هر یک بر صنف خاصی وارد میشود؛ اما در یک دسته بندی کلی به دو قسم کلی می‌تواند تقسیم شود؛ قسم نخست بلاهايی که است برای رسوا ساختن و نابودی مشركان و كافران است.
عقوبت گناهان
در قرآن کریم در آیات متعددی به بلاهای وارد شد بر اقوام مختلف اشاره شده است: «كَذَّبَتْ قَبْلَهُمْ قَوْمُ نُوحٍ وَعَادٌ وَفِرْعَوْنُ ذُو الْأَوْتَادِ، وَثَمُودُ وَقَوْمُ لُوطٍ وَأَصْحَابُ الأَيْكَةِ أُوْلَئِكَ الْأَحْزَابُ إِن كُلٌّ إِلَّا كَذَّبَ الرُّسُلَ فَحَقَّ عِقَابِ»(ص/12-14). طبیعتا عذاب‌هایی که بر این گروه وارد میشود مشمول مؤمنان نمی‌گردد و از دایره بحث بیرون است.
ریزش گناهان
قسم دوم سختی‌هایی که صرفا بر مؤمنان وارد میشود که با توجه مرتبه ایمانی طبقه‌بندی میشود؛ مرحله نازله‌اش به جهت گناهان انسان است؛ به بیان دیگر برخی از بلایای وارد بر مؤمن زائيده گناهان وی و البته برای ريزش گناهان اوست: «وَمَا أَصَابَكُم مِّن مُّصِيبَةٍ فَبِمَا كَسَبَتْ أَيْدِيكُمْ وَيَعْفُو عَن كَثِيرٍ؛ و هر مصيبتی به شما برسد به سبب دستاورد خود شماست»(شوری/30).
روایات در این باره در متون دینی فراوان است؛ رسول خدا صلّی اللَّه عليه و اله فرمودند:«مصيبت و گرفتاری همواره گريبان مرد و زن مؤمن را میگيرد و آنها در مال و يا بدن خود نقصان مشاهده میكنند و يا فرزندان خود را از دست میدهند و اينها برای اين است كه هر گاه در محضر پروردگار حاضر شدند گناهی نداشته باشند» (بحارالأنوار، ج64/236).
امام صادق (ع) فرمود: «هنگامي كه عبد خدا گناهش زياد مي‌شود و اعمالي كه آن را جبران كند نداشته باشد، خداوند او را گرفتار حزن و اندوه مي‌كند تا كفارة گناهان او باشد». حضرت همچنین فرمودند: «هر كس از مؤمنان به بلايي گرفتار شود و شكيبايي را از دست ندهد، پاداش هزار شهيد دارد». از اميرمؤمنان علی(ع) نیز نقل شده است که رنج و گرفتاری پيروان ما را مايه زدوده گناهان آنان در دنيا است.
بیداری انسان
برخي از دشواري‌ها و تلخي‌ها بازتاب اعمال بد و گناهان است كه با توبه جبران نشده است اما بيشتر دشواري‌ها و تلخي‌هاي براي اهل ايمان بلاء حسن است که با وجود تبعات مالی و جانی، برکات بسيار بزرگی برای او فراهم می‌کند: «وَلِيُبْلِيَ الْمُؤْمِنِينَ مِنْهُ بَلَاءً حَسَنًا؛ و بدينوسيله مؤمنان را به آزمايش نيكو، بيازمايد»(انفال، 17).
مرحله بعدی از گرفتاری‌های مؤمنان به جهت بيداری آنان است: امام صادق(ع) می‌فرمايد: هيچ مؤمنی نيست مگر آن كه هر چهل روز يك بار به وسيله بلا و گرفتاری متنبه شود. اين بلايا به مال او می‌رسد يا به فرزندش يا به خودش كه پاداش آن را می‌بيند و يا اندوهی به او می‌رسد كه نمی‌داند از كجا رسيده است». خداوند متعال می‌فرماید: « وَ لَنَبْلُوَنَّکمْ بِشَيْ ءٍ مِنَ الْخَوْفِ وَ الْجُوعِ وَ نَقْصٍ مِنَ الْأَمْوالِ وَ الْأَنْفُسِ وَ الثَّمَراتِ وَ بَشِّرِ الصَّابِرين؛ بي‌شك شما را با مقداري از ترس، گرسنگي و آفت در مال‌ها و جان‌ها و ميوه‌ها مي‌آزمايم، و انسان صبور و با استقامت را مژده و بشارت ده».(بقره، آيه 155) در پایان این آیه شریفه بشارت به اهل صبر داده میشود.
تصحیح ایمان
مرحله بالاتر سختی‌های وارد بر مؤمن برای تصحيح ايمان اوست؛ امام صادق(ع) می‌فرمايد: «بلا و گرفتاری برای مؤمن زيور است و برای آن كه خرد ورزد كرامت است؛ زيرا گرفتار بلا شدن و شكيبايی و پايداری كردن در برابر آن ايمان را تصحيح می‌گرداند». خداوند متعال در آیه شریفه 154 سوره مبارکه آل عمران با اشاره به برخی امتحانات و سختی می‌فرماید: « وَلِيَبْتَلِيَ اللَّهُ مَا فِي صُدُورِكُمْ وَلِيُمَحِّصَ مَا فِي قُلُوبِكُمْ؛ و [تحقّق دادن این برنامه ها] به سبب این است که خدا آنچه را [از نیّت ها] در سینه های شماست [در مقام عمل] بیازماید، و آنچه را [از عیوب و آلودگی ها] در دل های شماست، خالص و پاک گرداند».
در آیه 141 همین سوره نیز پس از بیان برخی از حکمت‌های رسیدن سختی به مؤمنان، می‌فرماید: « وَ لِيُمَحِّصَ اللَّهُ الَّذينَ آمَنُوا وَ يَمْحَقَ الْکافِرينَ؛ و [ نیز این پیروزی‌ها و ناکامی‌ها] برای آن است که کسانی را که [از روی حقیقت] ایمان آورده‌اند[از عیوب و آلودگی‌ها] تصفیه و پاک کند و کافران را نابود نماید».
کمال انسان
مرحله بعدی نزول بلایا نه‌تنها به علت بدی یا نقص در انسان نیست بلکه به جهت ارتقا< و کمال در ايمان وی است؛ چراكه ايمان خود دارای درجات گوناگونی است: «هُمْ دَرَجَاتٌ عِنْدَ اللَّهِ وَاللَّهُ بَصِيرٌ بِمَا يَعْمَلُونَ؛ مؤمنان نزد خداوند دارای درجات هستند» جناب رسول الله(ص) در مورد اين نوع بلا می فرمايد: خداوند برای انسان منزلتی در نظر گرفته است كه با كرده‌اش بدان نمی‌رسد تا آن كه در بدن خود به بلايی گرفتار شود. امام صادق(ع) خطاب به سدير صيرفي فرمودند: «چون خدا بندهای را دوست بدارد او را به يكباره در بلا فرو برد و ای سدير! ما و شماها با بلا صبح و شب مي‌كنيم»(بحارالانوار ، ج64/208).
مرحله بالاتر بلایای وارد بر انبياء و مقربان درگاه الهی است كه برای ارتقای كمال انسانی انبياء است؛ إن البلاء لِلظالم أدب وللمؤمن امتحان و لِلأنبياء درجه و لأولياء كرامهٌ؛ بلا براي ظالم ادب نمودن است، براي مومن، امتحان و براي انبياء درجه و براي اولياء كرامت است»(مستدرك الوسائل، ج3/438). خداوند متعال در نقل جریان به امامت رسیدن حضرت ابراهیم می‌فرماید: « خداوند متعال مي فرمايد:« وَ إِذِ ابْتَلی إِبْراهيمَ رَبُّهُ بِكَلِماتٍ فَأَتَمَّهُنَّ قالَ إِنِّي جاعِلُكَ لِلنَّاسِ إِماماً؛ و هنگامی كه خداوند، ابراهيم را با بلاياي گوناگوني آزمود و او به خوبی از عهده اين آزمايش‌ها برآمد»(بقره/124).
رموز موفقیت در سختی
در تمامی مراحل این امتحانات و سختی‌ها، صبر و پايمردي در برابر مشكلات از رموز موفقیت است؛ «وَاصْبِرْ عَلَی مَا أَصَابَكَ إِنَّ ذَلِكَ مِنْ عَزْمِ الْأُمُورِ؛ و بر آسيبی كه بر تو وارد آمده است شكيبا باش اين [حاكی] از عزم [و اراده تو در] امور است»(لقمان/17). همچنین خداوند در ابعاد مختلفی به انسان مؤمن کمک می‌کند و در انجام کارهای خیر، مسیر را بر او مهیا و آسان می‌گرداند: «فَسَنُيَسِّرُهُ لِلْيُسْري».
خداوند در برخی آیات به گذرا بودن حوادث و سختي‌ها وعده می‌دهد؛ قرآن كريم به منظور دلداري به رسول اکرم و تقويت روحيه حضرت همواره به تاريخ و حوادث گذشتگان اشاره می‌کند؛ در سوره مبارکه فاطر دو مرتبه به پیامبراکرم(ص) این موضوع را یادآوری می‌فرماید: «وَإِن يُكَذِّبُوكَ فَقَدْ كُذِّبَتْ رُسُلٌ مِّن قَبْلِكَ وَإِلَی اللَّهِ تُرْجَعُ الْأُمُورُ؛ اگر تو را تکذیب کنند (غم مخور، موضوع تازه‌ای نیست) پیامبران پیش از تو نیز تکذیب شدند؛ و همه کارها بسوی خدا بازمی‌گردد»(فاطر/4). مجددا در آیه 25 می‌فرمایند: « اگر تو را تکذیب کنند (عجیب نیست)؛ کسانی که پیش از آنان بودند (نیز پیامبران خود را) تکذیب کردند؛ آنها با دلایل روشن و کتابهای پند و موعظه و کتب آسمانی روشنگر (مشتمل بر معارف و احکام) به سراغ آنان آمدند (امّا کوردلان ایمان نیاوردند)».
نکته دیگری که خداوند در قرآن کریم آن را یادآوری می‌کند، توجه به اين حقیقت است كه تمامی حوادث این عالم در پيشگاه خداوند رخ مي‌دهد و او به همه چيز آگاه و بينا است؛ خداوند به حضرت نوح یادآوری می‌نماید که: «وَ اصْنَعِ الْفُلْک بِأَعْيُنِنا وَ وَحْيِنا». تعبیر باعیننا یعنی تمام تلاش‌ها و کوشش‌های تو در این زمینه در حضور ماست. انسانی که خداوند را بر خود حاضر و ناظر ببیند صبر بر مشکلات بر او آسان‌تر میشود. یا در جریان عزیمت حضرت موسی به سمت فرعون خداوند می‌فرماید: «إِنَّنِي مَعَكُمَا أَسْمَعُ وَأَرَی؛ مترسيد من همراه شمايم می‌شنوم و می‌بينم».
محمد پارسائیان
