نقش «دموکراسی» بر آینده جهان اسلام/ جدال اندیشه‌ها و جنبش‌ها در روزگار جدید
گروه بین‌الملل ـ ماهنامه ذوات (The. What) در چهل و چهارمين شماره خود که حاوی مقالات تحلیلی از برترین صاحب‌نظران جهان عرب است، از زوایای مختلف به موضوع اسلام سیاسی و دموکراسی پرداخته و آخرین تحولات این حوزه را بررسی کرده است.
به گزارش ایکنا، مجله ذوات (The. What) یکی از مهم‌ترین تولیدات علمی مؤسسه مطالعاتی مؤمنان بدون مرز که پیش از این معرفی شده بود، در کنار دو مجله تولیدی دیگری که این مؤسسه در اختیار دارد، در شمارگان 44 خود، به بررسی ابعاد مختلف اسلام سیاسی و دموکراسی در جهان عرب پرداخته و با انتشار مقالاتی از صاحب‌نظران خبره و کارشناس این حوزه، ابعاد و زوایای مختلف آن را مورد کاوش و تحلیل قرار داده است.
ترکیب دوگانه
پیش از پرداختن به موضوعات این شماره مجله ذوات، طرح مسئله گفتمان اسلام سیاسی و برداشت جهان عرب معاصر از این ترکیب دوگانه ضروری است.
اسلام‌گرایی از جمله مفاهیمی است که برای جریان سیاسی فکری اسلامی به کار رفته است. واژه‌هایی همچون بنیادگرایی اسلامی، بیداری اسلامی، رادیکالیسم اسلامی و اسلام سیاسی نیز از جمله واژگانی هستند که کاربرد زیادی در این حوزه دارند.
محققان جنبش‌های اسلامی از تعابیر مختلفی در بیان این پدیده استفاده کرده‌اند. به نظر می‌رسد در بین واژگان موجود، مفاهیمی همچون اسلام‌گرایی و اسلام سیاسی واژگان مناسب‌تری برای توصیف و نام‌گذاری کلان جریان اسلامی معاصر هستند(1).
اسلام سیاسی، اصطلاحی جدید است و به دنیای مدرن تعلق دارد. پیش از غلبه و سیطره مدرنیسم غربی و سیطره آموزه سکولاریسم در جهان، چنین اصطلاحی کاربرد نداشته است. اسلام، دینی جامع و شامل مباحث سیاسی نیز هست و بر این اساس نیازی به توصیف مجدد و تقیید اسلام به قید سیاسی نداشته است.
سید قطب؛ نویسنده و نظریه‌پرداز مصری
تهاجم اندیشگانی غرب
با تهاجم همه جانبه غرب به جهان اسلام و شکل‌گیری مقاومت اسلامی در برابر آن و ردّ آموزه‌های مدرنیسم غربی و تلاش احیاگران مسلمان برای احیای تمدن اسلامی و بازگرداندن اسلام به عرصه زندگی سیاسی، غربیان برای نابهنجار و ارتجاعی نشان‌دادن آن از واژگانی چون بنیادگرایی و رادیکالیسم اسلامی استفاده کردند. کاربرد اصطلاح اسلام سیاسی نیز محصول چنین تلاشی بوده است. از دیدگاه مدرنیسم غربی دین از سیاست جدا بوده و در نتیجه هرگونه حضور و دخالت دین در عرصه سیاسی امری نابهنجار، منفی و ارتجاعی تلقی می‌شد(2).
حسن بنا؛ بنیانگذار جنبش اخوا‌ن‌المسلمین مصر
در جهان عرب دو واژه «الإسلامیة» و «الإسلامویة» علاوه بر دیگر واژگان، کاربرد یافته‌اند. دو واژه نخست معادل اسلام‌گرایی در فارسی و Islamism در انگلیسی است. واژه نخست دلالت بر جریان فکری ـ سیاسی دارد و دومی بیشتر ناظر بر عمل سیاسی است.
در شماره چهل و چهارم مجله ذوات، مقالات نویسندگانی همچون محمد قنقودی، عبدالرحمان علال، احمد زغلول شلاطه، عبدالله سطی، محمد ایوب و دیگر نویسندگان و اندیشمندان جهان عرب به چشم می‌خورد.
شماره چهل و چهارم مجله «ذوات»
مرجعیت فکری و مواضع سیاسی
محمد قنفودی، پژوهشگر جامعه‌شناسی در مقاله نخست این شماره با موضوع «اسلام سیاسی: مرجعیت فکری و مواضع سیاسی»، مشکلات جهان معاصر عرب همچون تونس، مراکش، مصر و... را که با چالش‌هایی از این دست مواجه بوده و هم‌گرایی و هم‌صدایی را در جامعه خود نمی‌بینند، تحلیل کرده است.
وی در این مقاله تلاش کرده تا مفهوم دموکراسی را با اسلام سیاسی رایج در جهان عرب بررسی و تحولات سیاسی و فکری مرتبط با آن را از دیدگاه جامعه‌شناسی مورد تحلیل قرار دهد(3).
راشد غنوشی؛ رهبر اسلامگرایان تونس
دیدگاه‌ها و بازتاب‌های آن
در مقاله دیگر این شماره از مجله ذوات با موضوع «اسلام سیاسی: دیدگاه‌ها و بازتاب‌های آن»، عبدالرحمن علال، پژوهشگر مطالعات سیاسی مراکشی تلاش کرده تا با رویکرد سیاسی و حقوق بشری این موضوع را بررسی کند.
وی مفهوم «ما بعد اسلام‌گرایی» را به تحولات اسلام‌گرایی در افکار و تلاش‌های گروه‌های مختلف در جهان عرب در داخل و خارج از حوزه کشورهای عربی به صورت مفصل و به تفکیک جغرافیای هر کشور مورد بررسی قرار داده است(4).
ارزش‌گذاری جنبش‌ها
«تدبیر ارتباط با جنبش‌های سیاسی: ارزش‌گذاری حالات» موضوع مهم دیگری است که «زعلول شلاطه» پژوهشگر مصری حوزه امور جمعیت‌های اسلامی، آن را نگاشته و تلاش کرده تا به موضوع اسلام سیاسی از نظرگاه سیاسی‌تر نگاه کند.
درگیری‌های غیرمسلمانان با مسلمانان در حوزه‌ها و امور مختلف و کشورهای متعدد، پرونده‌ای است که این نویسنده مصری آن را تبیین کرده است(5).
جنبش‌های اسلامی
پرونده خاص این شماره، بررسی «جدال اندیشه‌گانی و سیاسی در مواجهه با گفتمان جنبش‌های اسلامی» در مراکش است که عبدالله سطی با تمرکز بر این کشور، دیدگاه‌های مختلف و طیفی اندیشمندان این کشور را به بررسی قرار داده است. وی حاکمیت الهی را هدف ثابت در نسق فکری و سیاسی جنبش‌های اسلامی در مراکش می‌داند که جنبش‌های مختلف به دنبال استقرار آن هستند(6).
و در نهایت «وجوه متعدد اسلام سیاسی» به قلم محمد ایوب، استاد روابط بین‌الملل و علوم سیاسی دانشگاه میشیگان تحلیل شده است. وی در این مقاله خشونت‌های سیاسی را از نشانه‌های ناامیدی از راه حل اندیشه‌گانی دانسته و معتقد است که نتایج عکس به همراه دارد و آینده اسلام سیاسی جهان عرب را مرتبط با آینده دموکراسی در این حوزه جغرافیایی می‌داند(7).
مؤسسه علمی، فرهنگی و پژوهشیِ «المومنون بلاحدود للدراسات و الأبحاث: مؤمنان بدون مرز» در سال ۲۰۱۳ میلادی توسط اندیشمندان مسلمانی از چندین کشور مسلمان، به صورت مستقل و غیردولتی در شهر «رباط» مراکش تأسیس شد.
مؤسسه «مؤمنان بدون مرز» شماری از پژوهشگران جوان را گردهم آورده و تلاش می‌کند با ایجاد فضایی آزاد و فعال در سطح علمی و فرهنگی، در حوزه مباحث نوین اصلاح‌گری دینی به ایفای نقش بپردازد. به نظر می‌رسد با گسترش جریان‌ها و خوانش‌های مختلف فرهنگی و دینی از اسلام، این مؤسسه تلاش می‌کند تا به زعم خود خوانش صحیحی از دین در حوزه‌های مختلف فکری ارائه کند.
گزارش از: محمد باعزم
پی‌نوشت‌ها:
- مقاله «اسلام سیاسی و اسلام‌گرایی معاصر» پایگاه اطلاع‌رسانی حوزه
- ن.ک: Fuller and Rouse on the Legitimation of Scientific Knowledge
- قنفودی، محمد، «اسلام سیاسی: مرجعیت فکری و مواضع سیاسی»، ص13
- علال، عبدالرحمن، «اسلام سیاسی: دیدگاه‌ها و بازتاب‌های آن»، ص25
- زغلول شلاطه، احمد، «اسلام سیاسی: دیدگاه‌ها و بازتاب‌های آن»، ص47
- سطی، عبدالله، «جدال اندیشه‌گانی و سیاسی در مواجهه با گفتمان جنبش‌های اسلامی»، ص61
- ایوب، محمد، «وجوه متعدد اسلام سیاسی»، ص81
