کارآمدی نظام دینی؛ مهمترین دغدغه آیت‌الله هاشمی رفسنجانی
گروه اندیشه ــ حجت‌الاسلام سروش محلاتی درجدیدترین اثر خود با عنوان «آیت درایت» ضمن تأکید بر اینکه مسئله کارآمدی نظام اسلامی در حال حاضر در وضعیت مخاطره قرار گرفته است به بررسی اندیشه آیت‌الله رفسنجانی در این‌باره پرداخته است.
به گزارش ایکنا؛ «آیت درایت» عنوان جدیدترین اثر حجت‌الاسلام محمد سروش محلاتی است که پیرامون گفتمان آیت‌الله هاشمی رفسنجانی به رشته تحریر در آمده است. در قسمت پیش‌گفتار کتاب، محلاتی به معرفی اثر پرداخته است: «ناباورانه دو سال از فاجعه فقدان آیت‌الله هاشمی رفسنجانی گذشت. او در حالی ما را ترک کرد که کشور بیش از هر زمانی به تدبیر او برای گشودن گره‌های کور و طرح راه‌های نو نیاز داشت. اینک در خلأ آن آیت درایت، برماست که در اندیشه‌های بلند و افکار عمیق او تأمل نموده و آن را به سرمایه‌ای در گردش و افزایش، برای بالندگی و رشد جامعه خود قرار دهیم. حضور فعال آیت‌الله هاشمی در عرصه سیاست و مدیریت اجرایی کشور، متأسفانه فرصت ظهور و بروز گسترده آرا دین‌شناسانه او را نداد؛ ولی تسلط وی بر مبانی فقهی و اطلاعات وسیع از وضع جامعه و تحولات دنیای مدرن، نگاه او به زندگی را از دیگر مجتهدان متفاوت ساخته بود و او را به چالش با آنان وامی‌داشت. هرچند این بخش از حیات علمی او هنوز کاملا شناخته‌شده نیست و نیاز به پژوهش و تبیین دارد.
آنچه اینک در این دفتر ارائه می‌شود، مجموعه هشت مقاله، گفتار و گفتگو در دو سال اخیر است که بیشتر درصدد نشان دادن آن تفاوت‌هاست و همین مباحث کوتاه و پراکنده گویای آن است که هاشمی رفسنجانی فقیهی بود که خود را از سلطه جمود و تحجر نجات داده بود و اگر فرصت می‌یافت با اجتهاد و ابتکار خود می‌توانست راه حل‌های تازه‌ای برای مشکلات امروز ارائه دهد.»
سروش محلاتی در فصلی از کتاب به بررسی دغدغه آیت‌الله هاشمی نسبت به کارآمدی نظام دینی پرداخته است. در این فصل می‌خوانیم: «درباره نظام دینی از پیش از پیروزی انقلاب مباحث فراوانی توسط علما و متفکرین اسلامی مطرح شده است. به هر حال جریان انقلاب اسلامی ما را به تحقق جمهوری اسلامی رساند و همچنان این مباحث ادامه پیدا کرد؛ ولی مرحوم آقای هاشمی در این زمینه نگاه متفاوتی به بحث حکومت در اسلام و نظام دینی داشتند و در این فرصت کوتاه در صدد بیان تفاوت نگاه ایشان با بقیه متفکران هستم.
اساساً بحث حکومت در اسلام و نظام سیاسی اسلام از دو جنبه قابل بررسی است؛ یکی جنبه نظری و دیگری جنبه عملی. معمولا علمای ما به بحث نظری می‌پردازند مثلا در کتاب‌های علما در زمینه‌ی ادله اثبات حکومت اسلامی بحث‌های فراوانی وجود دارد. گاهی بحث عقلی مطرح کرده‌اند و گاهی بحث نقلی مطرح کرده‌اند. گاهی بحث قرآنی کرده‌اند و گاهی بحث روایی می‌کنند و همه این مباحث متمرکز بر این است که اثبات کنند نظام دینی همان نظام مطلوب و مشروع است و دین، تکلیف حکومت را هم مشخص کرده است. جمیع تالیفاتی که در این موضوع از قبل از انقلاب تا سال‌های اخیر وجود داشته، با همین رویکرد نظری است. رویکرد دوم به موضوع، رویکرد عملی و تجربی است باید بررسی ادله که اثبات می‌کند یا اثبات نمی‌کند را کنار گذاشت، بلکه باید واقعیت‌ها دیده شود و براساس این واقعیت‌ها و تجربه‌ها داوری شود که حکومت اسلامی موفق است یا موفق نیست، عملا می‌تواند کارایی داشته باشد یا نمی‌تواند. علما در این قلمرو دوم وارد نشده‌اند و در بین آنان تنها کسی که این بحث را از این زاویه مورد توجه قرار داده است، آیت الله هاشمی رفسنجانی است. مبنای مساله هم روشن است مساله این است که حکومت دینی ادعا‌هایی دارد، آیا می‌توانیم صحت و سقم این ادعا‌ها را براساس واقعیت‌های زندگی مردم محک بزنیم یا نه؟
مثلاً امیرالمومنین(ع) در آغاز عهدنامه مالک اشتر مسئولیت‌های اصلی حکومت را برشمرده‌اند؛ از آن جمله «استصلاح اهلها» و از آن جمله «عمارت بلادها». مالک اشتر باید با این برنامه مصر را آباد کند و صلاح را در بین مردم ترویج کند یعنی هم به شهر باید رسیدگی شود و هم به وضعیت شهروندان باید توجه داشت. اگر حکومت اسلامی ادعای جنین واقعیت‌هایی دارد، قهرا خود را در معرض این آزمون و محک زدن قرار می‌دهد که آیا استصلاح اهل و عمارت بلاد اتفاق افتاده است یا نه؟ و همین طور مجازات اسلامی دارای اهدافی است، آیا اجرای این مجازات‌ها ما را از نظر اجتماعی، تامین امنیت و تربیت انسان، به آن اهداف می‌رساند یا خیر؟ ورود در این قلمرو از اختصاصات مرحوم آیت الله هاشمی رفسنجانی است والا درباره مقبوله عمر بن حنظله بحث کردن، سابقه طولانی دارد و بجز فقاهت، هنری نمی‌خواهد.
پس از این که انقلاب اسلامی به پیروزی رسید، زمان آن شد که انقلاب اهداف خود را عینی کند، عدالت را نشان دهد، امنیت و آزادی، عمران و آبادی را نشان دهد. در همان سال‌های نخست، مشکلات عملی، بلافاصله خود را نشان دادند. چه بسا مجلس قانونی را تصویب می‌کرد، در حالی که شورای نگهبان آن را به عنوان خلاف شرع رد می‌کرد. درگیری‌هایی که از سال‌های ۶۰ به بعد وجود داشت. بنا براین بود که نظامی را براساس فتوای فقها اداره کنیم، قم فتوا می‌داد و تهران به عنوان مرکز حکومت باید اجرا می‌کرد؛ ولی عملاً چنین امری ممکن نبود و اولین فقیهی که با صراحت عنوان کرد که چنین چیزی امکان ندارد، هاشمی بود. افراد زیادی در این نظام مسئولیت داشتند و کار می‌کردند، اما در بین علما تنها کسی که به وسط میدان آمد، آن هم نه با ادعا و نه به عنوان کسی که از نظر مبنایی با حکومت اسلامی مشکل دارد، بلکه از نظر مبنا از نظام اسلامی دفاع می‌کند و در عین حال این شیوه و روش را نیز ناکارآمد می‌داند.
با توجه به اینکه راه حل بسیاری از مسائل در زمان حال پیدا شده، معضل به حساب نمی‌آیند، ولی همین مسائل حل شده، سی سال قبل، از معضلات نظام بوده است. یکی از این مسائل که خیلی زود پس از انقلاب خودش را نشان داد. مساله مالیات بود آیا دولت اسلامی می‌تواند مالیات جعل کند یا خیر؟ عده‌ای از علما انکار کردند و گفتند مالیات اسلامی همان خمس و زکات است که مردم باید بپردازند. بحث در این باره بالا گرفت. مشاجرات و اختلاف نظر‌ها بالا گرفت همه منتظر رهنمود حضرت امام بودند تا این مشکل و معضل حل شود امام هم بر حسب نظر و مصلحتی که داشتند، سکوت می‌کردند.
در اینجا دو روش می‌توانست در پیش گرفته شود. یکی اینکه یک بحث فقهی صورت گیرد تا معلوم شود آیا دولت اسلامی مجاز به جعل مالیات است یا چنین اجازه‌ای ندارد. یعنی یک بحث نظری با توجه به ادله صورت گیرد. مرحوم آیت الله هاشمی از این راه وارد نشد بلکه مساله را از منظری دیگر مطرح نمود. ایشان این مساله را عنوان کردند که آیا می‌توان حکومتی تشکیل داد که در آن، دولت نتواند مالیات بگیرد؟ در این صورت مسئولیت‌های که بر عهده دولت است، چگونه قابل انجام خواهد بود؟ یا باید اصل تکالیف را از عهده دولت برداشت و یا اینکه باید منبع دیگری برای تامین نیاز‌های دولت در نظر گرفت.
یکی از اسناد افتخار آفرین و جاودانه از این بزرگمرد نامه‌ای است که ایشان به حضرت امام نوشته‌اند. این نامه در پایان کتاب خاطرات سال ۶۳ ایشان آمده است در این نامه خطاب به حضرت امام نوشته‌اند «به احتمال قوی این یک نامه تاریخی خواهد بود، چون موضوع آن یکی از مهمترین مسائل اسلامی و اجتماعی است که مورد اختلاف است» پس از آن، بحث با امام را آغاز می‌کنند، در حالی که امام درباره مالیات هنوز هیچ اظهار نظری نکرده است البته کسانی بودند که پس از اظهار نظر حضرت امام پشت سر ایشان می‌آمدند و دفاع می‌کردند یا کسانی که تغییر موضع می‌دادند و یا در موضع خود و در مخالفت می‌ایستادند.
اما کسی که پیشاپیش بحث را با امام آغاز کرد، فقط و فقط هاشمی بود باید توجه داشت که امام یک فقیه و مرجع بزرگ است و با او نمی‌توان با شعار و ادعا طرح بحث نمود این نامه ۵ صفحه است و استدلال‌هایی که رد آن مطرح شده است قابل بحث و بررسی است. مثلا برخی از آقایان معتقد بودند که باید با جمع آوری زکات، منابع مالی دولت تامین شود؛ لذا ایشان می‌نویسند: «لابد جناب عالی می‌دانید که موارد وجود زکات اکثرشان امروز نه تنها برای نظام منبع درآمد نیست بلکه از دولت کمک می‌گیرد گندم، جو، خرما، مویز، گوسفند، شتر، گاو و ... همگی در مشاغل هستند که از دولت سوبسید می‌گیرند وگرنه کار همه آن‌ها تعطیل می‌شود مثلا یک کیلو گندم را که دولت از خارج کمتر از دو تومان وارد می‌کند از کشاورز داخلی چهار تومان می‌خرد. به اضافه کمک‌های زیادی که در تامین کود و تراکتور ارزان و تامین آب و سم و سایر نیازها، به اضافه وام بدون بهره می‌دهد که اگر مجموع را حساب کنیم برای دولت، هر کیلو گندم سر از هشت تومان در می‌آورد بنابراین درآمد زکات در این موارد منتفی است» این بحث درباره زکات است که ایشان نشان می‌دهد عینی گرایی و واقعیت درباره زکات چه چیزی را نشان می‌دهد بعد هم وارد بحث خمس می‌شوند که فرصت بیان آن نیست. از طرف دیگر اعداد و ارقام هزینه‌های کشور را مشخص می‌کند و بعد، از امام تقاضا می‌کند که این بحث‌های مدرسه که بین علما وجود دارد، نظام را به بن بست می‌رساند، لذا باید چاره‌ای اندیشید یعنی دغدغه این بزرگمرد این بود که نظام اسلامی باید در عمل کارآمدی خودش را نشان دهد.
امروز نظام اسلامی به لحاظ کارآمدی در مخاطره است. اگر ما همه ادله نقلی و عقلی حکومت اسلامی را داشته باشیم و همه اشکالات نظری را پاسخ دهیم، اما نتوانیم مشکل کارآمدی را حل کنیم، آن بحث‌های نظری را پاسخ دهیم، اما نتوانیم مشکل کارآمدی را حل کنیم، آن بحث‌های نظری هیچ دردی از جامعه ما را مداوا نمی‌کند عبارت ایشان در یک بحث دیگر این است: «برخلاف نظر عده‌ای که می‌گویند کاری به این نداریم که نظام اسلامی کارآمد است یا نه، ما معتقدیم که کار آمدی یک مساله جدی است.» اگر کارآمدی مطرح است، باید براساس دین، فقه، فقه و احکام شعری مطرح باشد راه حل آیت الله هاشمی این است که براساس احکام شرعی و بر مبنای اجتهاد باید عمل نمود و نه بر مبنای فتاوای خاص! اگر بنا شود تنها بر مبنای برخی فتاوای خاص عمل شود، معلوم نیست در مقام عمل بتوان پاسخگو بود؛ زیرا بسیاری از این فتاوی ناظر به زمان و مشکلات نظام اسلامی نیست و نمی‌توان پاسخ مسائل مربوط به زمان ما را در آن فتاوای پیدا کرد. این نقطه، چالش بزرگ و مهمی است که این بزرگمرد با عده‌ای از علما پیدا می‌کند. نقل این مطالب به خصوص برای دوستان جوان که آن سال‌ها را درک نکرده‌اند، مفید است.»
یادآور می‌شود، کتاب آیت درایت در پاییز ۹۷ توسط انتشارات میراث اهل قلم با قیمت ۱۴۰۰۰ در تیراژ ۶۰۰ نسخه روانه بازار نشر شده است.
انتهای پیام
