علت اهتمام امام صادق(ع) به توصیه اخلاقی شیعیان/ راهکار عملی رسیدن به جامعه مطلوب قرآنی

عبدالحسین طالعی، عضو هیئت علمی دانشگاه قم، در گفت‌وگو با ایکنا به مناسبت شهادت امام صادق(ع) به تبیین توصیه‌ها و سفارشات اخلاقی حضرت خطاب به شیعیان پرداخت و با انتقاد از این موضوع که چرا تنها در ایام شهادت ائمه(ع) به یاد ائمه(ع) می‌افتیم، اظهار کرد: ائمه ما یکبار مصرف نبودند و افرادی نیستند که تنها در ایام مناسبتی از آن‌ها یاد کنیم و در غیر ایام مناسبتی فراموش شوند؛ ائمه(ع) معلم همیشگی زندگی ما هستند. یکی از ایرادهای برنامه‌های دینی ما این است که فقط به صورت مناسبتی درباره ائمه(ع) گفت‌وگو می‌کنیم. برای افراد مبتدی این تصور پیش می‌آید که یاد کردن از ائمه(ع) فقط در این ایام خوب است. این خیلی نتیجه منفی بر جای خواهد گذاشت. نکته دوم این است که در خود مناسبت‌ها هم مطالب رنگ و بوی تکرار دارد و افراد کمتر به فکر می‌افتند سراغ مطالبی بروند که مردم نشنیده باشند و جدید باشد. مبادا این تصور پیش بیاید که امام صادق(ع) منحصر است به همین یک ساعت بحث. این یک نتیجه بسیار نادرست است که نتیجه منفی کارهای ماست.

وی افزود: در اینجا شایسته است به یک مأخذ بسیار مهم در خصوص بیانات امام صادق(ع) اشاره کنم. مرحوم آیت‌الله سیدمحمدکاظم قزوینی به دلیل کتاب‌هایی که درباره زندگینامه معصومین(ع) نوشته است شهرت دارد. ایشان کتابی دارد به نام «موسوعه امام صادق(ع)». در این کتاب احادیثی را از امام صادق(ع) جمع‌آوری و تقسیم‌بندی موضوعی کرده است. البته این کتاب در زمان حیات ایشان ناتمام ماند و هم‌اکنون از سوی برخی شاگردان در حال تکمیل است. ظاهراً قرار است حدود 50 جلد بشود. تا امروز حدود 40 جلد آن منتشر شده است. هر جلد از این کتاب حدود 500 صفحه است که در مجموع می‌شود بیست و پنج هزار صفحه. انصاف این است که باید مرتب ما این آموزه‌ها را تکرار کنیم. متأسفانه گویندگان ما خیلی کم به این گنجینه بیست و پنج هزار صفحه‌ای توجه کردند. برای مثال دعایی درباره تلاوت قرآن از امام صادق(ع) نقل شده است که دوصفحه است. اگر بنا شود درسنامه‌ای در شناخت قرآن نوشته شود همین دو صفحه می‌توان به عنوان مبنای یک درسنامه درباره قرآن قرار گیرد. امام صادق(ع) در این کتاب ویژگی‌های قرآن را آن‌چنان زیبا ترسیم کردند که فوق‌العاده است. اکنون بخش عمده‌ای از برنامه معنوی ما تلاوت قرآن است؛ ولی از این ظرائفی که امام درباره قرآن بیان کردند غافلیم. متأسفانه برخی گویندگان، مستمع را جدی نمی‌گیرند و توجه ندارند که مستمع در فضای اطلاعات سیر می‌کند. لابه‌لای این اطلاعاتی که از در و دیوار می‌بارد اطلاعات کذب و نادرست کم نیست. به همین خاطر من گوینده باید از این فرصت استفاده کنم و به اشکالات و شبهات پاسخ دهم.

پژوهشگر تراث حدیثی در پاسخ به این پرسش که چرا امام صادق(ع) در موارد متعددی به توصیه اخلاقی شیعیان پرداخته‌اند، گفت: اخلاق همیشه زیربناست. رویه ائمه ما با رویه خلفا که قدرت در اختیارشان بوده است یک تفاوت اساسی داشته است. آن تفاوت این است که آن‌ها همواره متکی بر زور و کشورگشایی اما ائمه ما فتح دل می‌کردند. در تاریخ اهل بیت(ع) فقط پنج سال قدرت در اختیار ایشان بود. در این مدت کوتاه هم آن قدر خون به دل ایشان کردند و این قدر جنگ داخلی ایجاد کردند که ائمه(ع) عملاً نتوانستند به کار جدی بپردازند. اما ائمه(ع) چه کردند؟ اخیراً یک جا مشاهده کردم که میان واقعه کربلا و رویدادهای دنیای عرب در صدر اسلام مقایسه کرده بود. نوشته بود در دنیای عرب چه قبل از اسلام و چه بعد از اسلام وقایع تاریخی وجود داشته که به آنها می‌گفتند «ایام العرب». در آن تحقیق گفته شده بود که نزدیک هفتصد و پنجاه مورد ایام‌العرب در تاریخ ثبت شده است؛ کربلا یکی از اینهاست. چه شد که وقتی واقعه کربلا پیش آمد اکثر ایام‌العرب فراموش شد؟ بیشتر وقایعی که پیش آمده بود اکثراً از خاطر مردم رفت. چرا؟ چون کربلا فتح دل بود. با چه فتح دل کردند؟ با اخلاق، آن هم اخلاق عملی. ائمه(ع) اخلاق را کلید حل مشکلات می‌دانستند. در جامعه امروز ما هم اگر اصول اخلاقی به صورت عملی اجرا بشود خیلی از مشکلات ما حل خواهد شد. حتی مشکلات اقتصادی و اجتماعی هم حل می‌شود.

وی تصریح کرد: پس علت تذکرات اخلاقی ائمه(ع) این بوده است که اخلاق را کلید حل مشکلات جامعه می‌دانستند. مهم این است که چرا این اخلاقیات برای ما باقی مانده است؟ دلیلش این است که خود ائمه(ع) به این اخلاقیات عمل می‌کردند. مثالی برای شما ذکر کنم. می‌گویند پول بدون پشتوانه در بازار دردسر ایجاد می‌کند؛ چراکه پشتوانه ندارد. وقتی بانک مرکزی پولی تولید می‌کند بر اساس پشتوانه است. ائمه(ع) هم اگر حرفی می‌زدند بر اساس پشتوانه بود؛ یعنی خودشان به آن عمل می‌کردند. علت اینکه حرف‌های ما بی‌اثر شده این است که پول ما بی‌پشتوانه است؛ یعنی به حرف خودمان عمل نمی‌کنیم. چون سرمایه ما پشتوانه عمل ندارد بی‌اثر می‌شود.

وی در ادامه به یکی از سفارش‌های اخلاقی مهم امام صادق(ع) اشاره کرد و گفت: امام صادق(ع) در زمانی پیامی برای شیعیان فرستادند و امر کردند این پیام را مکرر بخوانید و به یکبار خواندن اکتفا نکنید. به طوری که نقل شده است شیعیان متن این روایت را نوشته بودند و در سجاده خود قرار داده بودند و مقید بودند بعد از نماز این روایت را بخوانند. این حدیث را مرحوم کلینی در روضه کافی ذکر کرده و اولین حدیث روضه کافی است. غیر از این، مرحوم ابن‌شعبه در کتاب «تحف‌العقول» گزیده‌ای از حدیث را آورده است. این حدیث حدیث جالبی است. من برخی از عناوین حدیث را برایتان بخوانم. عناوینی که در این نامه بسیار مهم یاد شده است به ترتیب چنین است: عافیت خواستن از خدا؛ مدارا با مخالفین؛ سخن نیکو گفتن؛ پرهیز از دروغ و تهمت؛ یاد خدا در هر حال؛ خیر را از خدا بخواهید؛ دعای همواره و پیوسته. همچنین در این روایت هشدارهایی بیان شده است از جمله اینکه مبادا پرده‌های حرمت الهی را پاره کنید. مبادا خودتان را شیفته کنید بر آنچه خدا بر شما حرام کرده است. این تلنگر بسیار عجیبی است. همچنین حضرت فرمودند سلیقه شخصی در دین راه ندارد. خداوند دین را فرستاده است و خودش برای ما تبیین کرده و به ما اجازه نداده سلیقه شخصی را در دین دخالت دهیم.

عضو هیئت علمی دانشگاه قم ادامه داد: سؤال این است که دین را باید از چه کسی یاد بگیریم؟ امام صادق(ع) می‌فرمایند خداوند ما را به اهل ذکر ارجاع داده است و اهل ذکر همان ائمه(ع) هستند. امام صادق(ع) در این روایت مرتباً اهل رأی را نکوهش می‌کند. باید در این خصوص توضیح عرض کنم. گاهی انسان فکر می‌کند. این فکر کردن امر بسیار خوب و لازمی است. اما گاهی انسان فکر خود را به جای حکم خدا قرار می‌دهد. امام صادق(ع) از این موضوع نهی می‌کنند. مثالی عرض کنم. داروخانه پر از دارو است و همه داروها با دقت تولید شدند. اما کدام دارو برای من مریض مفید است؟ آیا باید خودسرانه عمل کنم یا تحت نظر پزشک اقدام کنم؟ اگر من بدون مراجعه به پزشک و بر اساس رأی و نظر خودم اقدام کنم و یک دارویی را تهیه کنم مشکلم حل نخواهد شد. اینکه امام می‌فرمایند در مقوله دین بر اساس عقل خودتان عمل نکنید، معنایش این است که خوددرمانی نکنید. به همین دلیل امام صادق(ع) به اشکالی مختلفی اهل رأی در امر دین را نکوهش می‌کنند.

طالعی در مقام جمع‌بندی اظهار کرد: مطلبی از استادم آیت‌الله سیدمحمدرضا حسینی جلالی نقل کنم. ایشان یک مقدمه‌ای بر این روایت امام صادق(ع) زده و در آن اشاره می‌کند برخی افراد دیگر هم بودند که ادعا می‌کردند ما هم پیام و سفارش اخلاقی داریم. اما اگر مقایسه کنید خواهیم دریافت که توصیه آنها با سفارشات امام صادق(ع) چه میزان متفاوت است. آقای جلالی در آن مقدمه تصریح می‌کند ما تعصب بی‌دلیل نسبت به ائمه(ع) نداریم. ائمه هم از ما خواستند با تعصب عمل نکنیم. در قرآن هم آمده است: «پیامبر به مردم بگو من بر اساس بصیرت شما را دعوت می‌کنم». با این توصیف پیام اخلاقی امام صادق(ع) موجود است. مالک ابن انس هم یک پیام اخلاقی دارد که موجود است. شما این دو پیام را کنار هم قرار دهید. آقای جلالی این دو پیام را کنار هم گذاشته و با هم مقایسه کرده و نتایج جالبی از مقایسه این دو گرفته است.

وی در پایان گفت: ایشان می‌گوید درونمایه پیام امام صادق(ع) این است: آموزش عملی به مردم برای بهسازی زندگی فردی و سلوک اجتماعی و دستیابی به حیات هدفمند در جهت رضایت الهی با حفظ کرامت در دنیا و سعادت در آخرت. نکته مهمی که آقای جلالی بیان می‌کند این است که می‌گوید امام در هر کدام از بیانات خود به توضیح درباره علت واقعی آن می‌پردازد که مستند به واقعیات زندگی و منافع عموم مردم ست و عقل عملی و ادله شرعی نیز بر صحت آن گواهی می‌دهد. بعد می‌گوید: این گونه مطالب احکام شرعی نیست که تعبدی باشد بلکه موضوعات فطری است که با تعقل می‌توان صحت آن را یافت. بعد تصریح می‌کند: هدف از بیان این سفارش‌ها، سامان دادن امور فرد و جامعه برای رسیدن به زندگی مطلوب قرآنی است. در قرآن آمده است: «خدا و رسول را اطاعت کنید برای انکه به حیات و زندگی برسید». زندگی واقعی زمانی به دست می‌آید که جامعه قرآنی تحقق پیدا کند. امروزه خوشبختانه صورت قرآن دایر است ولی تا رسیدن به جامعه مطلوب قرآنی فاصله داریم که باید این فاصله را پر کنیم. این فاصله با عمل به سفارشات امام صادق(ع) طی خواهد شد. نکته آخر اینکه یکی از آموزه‌های امام صادق(ع) برای ما که در عصر غیبت هستیم این است که: «هر کس منتظر مهدی ماست باید به ورع و محاسن اخلاق عمل کند». این پیام امام صادق(ع) است به جامعه منتظران.

انتهای پیام