صبغه دینی به علوم ره به ناکجاآباد می برد/بینش تمدنی را تقویت کنیم

به گزارش ایکنا؛ مهر نوشت: در گروه واتساپی «منظومه روحانیت» پنج‌شنبه ۱۰ مرداد یادداشت زیر منتشر شد:

صبح چهارشنبه ۹ مرداد نشست مسأله آب و آینده آن در جهان اسلام با حضور مهدی ضرغامی استاد دانشگاه تبریز و مشاور معاونت آب و آبفای وزارت نیرو به ابتکار و پیگیری دفتر مطالعات اجتماعی و تمدنی دفتر تبلیغات اسلامی برگزار شد.

حجت الاسلام والمسلمین محسن الویری استاد دانشگاه باقرالعلوم(ع) به عنوان مسئول میز تمدن اسلامی که پشتیبانی کننده و تصویب کننده برنامه‌های معطوف به مسأله تمدن اسلامی در دفتر تبلیغات اسلامی است در این جلسه شرکت کرد.

او معتقد است این نشست نخستین گام‌ در حوزه علمیه برای ورود به بحث‌های انضمامی مربوط به تمدن است.

گزارشی از این نشست را با هم می خوانیم:

در ابتدای نشست که اساتید و محققان مختلفی از گروه‌های علمی فلسفه، اخلاق، قرآن، علوم سیاسی، تاریخ، تمدن، و مطالعات جهان اسلام حضور داشتنند، دبیر جلسه حبیب الله بابایی، به فلسفۀ این سلسله نشست‌ها و ضرورت گفتگو در موضوعات انضمامی ـ تمدنی پرداخته و آنگاه مسئله تمدنیِ «آب» در جهان اسلام و سئوالات محتمل در این راستا را مورد اشاره قرار داد.

 در این مقدمه آنچه که  بابائی برآن تأکید داشت، نه صرفا نسبت بین «آب و قدرت»، یا «آب و امنیت»، بلکه توجه به ابعاد انسانی آب و تأمل در موضوع «آب و فرهنگ» را در جهان امروز اسلام مورد پرسش قرار داد. 

آنگاه مهدی ضرغامی استاد تمام دانشگاه تبریز و مشاور معاونت آبفا در وزارت علوم به مسئله آب در جهان، آب در دنیای اسلام، و آب در ایران امروز پرداخت و در فراز مهمی از سخنان خود، به کانون‌های نزاع در جهان اسلام (همچون بین النهرین، کرانۀ باختری، غزه) و نقش آب در منازعات کنونی جهان اسلام و سهم ناچیز مسلمانان فلسطین از آب را در این منطقه توضیح داد.

علاوه بر این منازعات منطقه‌ای بین اسرائیل و دنیای اسلام، ایشان به پروژه‌های بزرگ ترکیه موسوم به (GAP) اشاره و تصریح کرد که ترکیه با این پروژه‌های کلان، عملا قدرت را به دست می‌گیرد (رابطه دوسویه آب و قدرت)، و عراق و سوریه را در عمل قفل می‌کند.

همین‌طور وی به مسئله رودخانه هیرمند و هریرود و چالش‌های محتمل میان ایران و افغانستان اشاره کرد.

ضرغامی با طرح مسئله «آب و انسان» به ظرفیت‌های آب در ایجاد «جنگ» و یا «صلح» پرداخت و تصریح کرد که آب، دیپلماسی آب، و گفتگو بر محور آب می‌تواند وحدت و برادری اسلامی را در جهان اسلام توسعه ببخشد و همکاری و همدلی میان مسلمانان ایجاد نماید. 

آنگاه وی به مسئله آب در دوره جمهوری اسلامی نیز پرداخت و در پاسخ  به برخی از سئوالات حضار در مورد آورده‌های جمهوری اسلامی در موضوع آب اشاره کرد و مسئلۀ سدسازی، مهار آب، و استفاده از آن در زمین‌های کشاورزی را از جملۀ این آورده‌ها ذکر نمود و البته به مسئله افراط و همین‌طور هجمه به طبیعت را جزو برخی از آسیب‌های جدایی اخلاق و دین در استفاده از محیط زیست برشمرد.  

ضرغامی علاوه بر تحلیل آب در جهان اسلام، به برخی چالش‌های نظری آب و تمدن پرداخته و به مسائلی مانند حد و مرز ثروت افزایی، حد و حدود گسترش شهرها، حقوق بشر (آب به مثابه حق)، بحث خصوصی سازی درآب و مسئلۀ عدالت در آن، فناوری تهاجمی و فناوری تسالمی در موضوع آب، مهاجرت‌های کلان و بحث پناهندگی محیط زیستی (کسانی که به علل محیط زیستی به کشورهای دیگر مهاجرت می‌کنند)، و بالاخره سرنوشت آب در جهان اسلام در دوره بعد مدرنیزاسیون اشاره کرد.

 بعد از ارائه مباحث ضرغامی، اساتید و محققان حاضر در جلسه به طرح سئوالات، و ارائه نقطه نظرات خود در این موضوع در سطح کلان جهان اسلام پرداخت و این جلسه بعد از سه ساعت بحث و گفتگو به پایان رسید.

 پس از آن حجت الاسلام رسول جعفریان یادداشتی را در یک گروه مجازی منتشر کرد که متن آن بدین شرح است:

حقیقت من منتظر بودم جناب آقای واعظی شرحی در باره این تصویر می دادند. این که دفتر تبلیغات کجای کار پیشگیری ساختاری بیماریهاست. این دفتر چه تخصصی در این امر دارد، البته که می فهمم سلامت یک امر عمومی است و از جهاتی یک مبلغ می تواند به مردم بگوید که مراقب سلامتی و بهداشت باشند، هرچند فکر نمی کنم دقیقا این بحث ها مطرح شده یا لااقل منحصر در همین‌ها باشد. اما امروز که دیدم جناب دکتر الویری دوست عزیز ما درباره سرنوشت آب در تمدن اسلامی هم کار کردند و کنار یک استاد تمام وقت در حوزه آب نشستند و همه این کارها در میز تمدن اسلامی دفتر تبلیغات می افتد، یقین کردم که ما در قم، مصمم هستیم این تمدن اسلامی را در همه ابعادش دنبال کنیم. کاری هم به تخصص خودمان نداریم. لابد بحث بین رشته ای می کنند، اما آیا حوزه علمیه، به کجای کار آب در تمدن اسلامی و وضع آینده اون مربوط می شود. همه چیز را می توان به همه چیز ربط داد، اما نه تا این اندازه. فکر کنید، در باره خیلی از موضوعات دیگر هم می توانیم در این دفتر تبلیغات، جلسه بگذاریم. آن وقت این میز را خیلی باید بزرگ گرفت، اما اینها چه قدر در حوزه تخصص ماست. کاش آقایان واعظی و الویری در این باره برای ما شرح می دادند.

پاسخ اول الویری

در پاسخ به یادداشت حجت الاسلام جعفریان، حجت الاسلام الویری در پاسخ نوشت: ضمن تشکر فراوان از استاد عزیز و فرهیخته جناب آقای جعفریان، در باره بخشی از پرسش‌هایی که ایشان معطوف به نشست دیروز مطرح کردند، چند نکته را یادآور می‌شوم:

میز تمدن اسلامی مأموریت اصلی خود را تقویت بینش تمدنی معطوف به مسأله‌ای به نام ضعف بینش تمدنی قرار داده است. میز تمدن بر اساس این مأموریت می‌کوشد نگاه تمدنی را در چهار جامعه هدف به ترتیب اولویت گسترش دهد: اصحاب حوزه، نخبگان غیرحوزه‌ای، دولتمردان و توده مردم. مراد از بینش تمدنی نیز نگاه به محیط پیرامون با شاخصه‌هایی همچون کلان‌نگری، همگرایی، امت‌محوری و مانند است. موضوع سخن حقیر در دیدار در ۱۱ بهمن ۱۳۹۷ با رهبرمعظم انقلاب همین مفهوم بینش تمدنی بود که منتشر شده است. بنا بر این میز هیچگاه داعیه تمدن‌سازی نداشته و ندارد و این را نه در توان خود می‌بیند و نه از نظر ساختاری وظیفه‌ای در این زمینه دارد.

برداشت حقیر و دوستان عضو شورای میز تمدن این است که یکی از ریشه‌های وضعیت کنونی کشور و امت اسلامی فقدان کلان‌نگری، فقدان آگاهی و تحلیل دقیق از میراث گذشته، فقدان آگاهی از احتمال‌های پیش رو در آینده، فقدان آگاهی از پیشران‌های سرنوشت‌ساز، فقدان نگاه احترام‌آمیز به دستاوردهای دیگر تمدن‌ها، فقدان آگاهی دقیق از چیستی و آورده‌های تمدن مسلط غرب، فقدان آگاهی از تمدن‌های در حال شکل‌گیری جدید، فقدان آگاهی از وضعیت واقعی ایران و امت اسلامی در صحنه جهانی، و فقدان آگاهی واقع‌گرا از ظرفیت‌ها و فرصت‌ها و تهدیدهای خودمان به عنوان بخشی از امت اسلامی است. مراد ما از تقویت بینش تمدنی کوشش برای کاستن این فقدان‌هاست.  این مباحث در جزوه‌ای تدوین و به صورت محدود منتشر شده است. متن این جزوه که البته تا ص ۷۹ آن مربوط به بحث ماست، به پیوست تقدیم می‌شود. هدف از پیوست ساختن این جزوه، این است که عرض کنم این سخنان، سخنان امروز بنده نیست و به صورت مدون و در پی یک کار مطالعاتی در سال ۱۳۹۴ تدوین شده و از سال ۹۵ مبنای عمل ما بوده است.

در باره گزارش فعالیت‌های میز تمدن در چهار سال فعالیت خود و ارزیابی آن خاضعانه از همه عزیزان عضو منظومه دعوت می‌کنم که موافقت فرمایند جلسه‌ای تشکیل شود تا از نزدیک با کارها آشنا شوند، البته ان شاء الله اسفندماه یک نمایشگاه سراسری برای همه تمدن‌پژوهان برگزار خواهد شد که فرصتی مناسب برای ارائه و مقایسه کارهاست.

در باره موضوع آب و چند موضوع دیگر که به تدریج برگزار خواهد شد، گزارش منتشر شده نشست نشان می‌دهد که در آنجا به هیچ وجه وارد موضوعات فنی و علمی که در تخصص ما نیست، نشده‌ایم. در این جلسه و در یک گفت‌وگوی طرفینی و بر اساس گزارش اولیه آقای دکتر ضرغامی کوشیدیم پی ببریم چرا نمی‌توانیم از تمدن نوین اسلامی حرف بزنیم ولی تحلیلی در باره آب نداشته باشیم؟ کوشیدیم به صورت مستند بفهمیم چرا تا استراتژی مشخصی درباره آب نداشته باشیم نمی‌توانیم امت اسلامی را به سوی یک تمدن نوین فرا بخوانیم؟ فهمیدیم چه خطرهایی از ناحیه آب، اساس تمدن نوین را تهدید می‌کند؟ کوشیدیم بفهمیم مناسبات انسان با انسان در تمدن نوین اسلامی تا چه اندازه متأثر از مقوله‌ای مانند آب است؟ ... گمان می‌کنم علاقمندان به مباحث تمدن نوین اسلامی به این مباحث سخت نیاز دارند و شایسته نیست برای این کوشش خروج از این جهل سرزنش شوند. روشن است تدوین استراتژی برای آب بر عهده میز تمدن نیست ولی میز می‌تواند این توجه را در بزرگان حوزه و نظام ایجاد کند که تمدن در خلأ شکل نمی‌گیرد و آنها باید در این زمینه و دیگر موضوعات مشابه نیک بیاندیشند و تدبیر کنند.

در این نشست آقای دکتر ضرغامی گفت که وزارت نیرو مدتی است به این نتیجه رسیده است که مسأله آب و برق یک مسأله فقط فنی و مهندسی و طبیعی محض نیست بلکه یک مسأله انسانی است و به همین دلیل یک دفتر مطالعاتی با عنوان مطالعات جامعه‌شناختی آب هم در وزارتخانه ایجاد شده است. ایشان افزود که اکنون و با توجه به سخنان مطرح شده در این نشست متوجه شدیم که به مطالعات بنیادی و دینی هم نیازمندیم و باید در همین دفتر به این مطالعات و در  نتیجه ارتباط با حوزه هم توجه کنیم.

یکی از خروجی‌های این نشست که موضوع پژوهشی گسترده باید قرار گیرد، الهیات آب بود که با توجه به نظریه‌های فیلسوفان علم در باره گسست‌ناپذیری و در هم‌تنیدگی متافیزیک یک دانش و خود آن دانش توجه به آن را باید به فال نیک گرفت. بنده این‌ها را برای حوزه سودمند می‌دانم.

در همین نشست و در بحثی درباره اهمیت تجربه مسلمانان در گستره تمدن پیشین اسلامی در باره مدیریت آب و چالش‌های آن، قرار شد یک کلان طرح با محوریت آب در گذشته تاریخی و تمدنی مسلمانان تعریف شود و حقیر هم اعلام آمادگی کردم حدود 10 پایان‌نامه ارشد و دو سه رساله دکتری دانشجویان رشته تاریخ را به این سو سوق دهم. این نیز به نظر بنده نه تنها زیانبار نیست بلکه برای کاربردی کردن مطالعات تاریخی سودمند است.

در همین نشست در باره اهمیت گفت‌وگوهای بین فرهنگی و بین مذهبی با محوریت آب، مباحثی مطرح شد که باز هم حقیر توجه یافتن متولیان امور بین الملل حوزه و فعالان حوزه‌ای در سطح بین‌الملل و به ویژه در سطح امت اسلامی را به این موضوعات بسیار سودمند می‌دانم.

بخش‌هایی از سخنان اخیر حضرت استاد جعفریان یک پیش فرض مشخص دارد: نوع نگاه مسلمانان در تمدن پیشین اسلامی به علم، پیامدهایی منفی داشت که اکنون باید از آن دوری جست. نمی‌توان و نباید پوشیده داست که پیش‌فرض ما کاملا متفاوت با این گزاره و چنین است: نوع نگاه مسلمانان در تمدن پیشین اسلامی به علم، پیامدهایی مثبت داشت و اکنون سزاوار است آنها را مد نظر قرار داد و در صورت امکان آنها را دوباره به کار بست. عنایت دارید که سور هر دو جمله جزییه است و لذا الزاما با هم تنافی ندارند، فقط نقطه کانونی آن‌ها و زاویه دید آن‌ها به میراث گذشته با هم تفاوت دارد.

این موضوع دو وجه دارد: یکی ارزیابی علم در گذشته تمدنی ما و دیگری شایست و ناشایست نگاه دینی و الهیاتی به علم و امکان‌سنجی داشتن علم اسلامی و به ویژه علم طبیعی اسلامی. این هر دو نیازمند فرصتی دیگر است که ورود به آن لااقل فعلا برای بنده (در گروه منظومه روحانیت) اولویت ندارد ولی اگر لازم تشخیص داده شود گریزی هم از آن ندارم. در باره موضوع دوم یک پرونده در شماره ۲۱ مجله صدرا (بهار ۱۳۹۶) به دیدگاه این حقیر (با تأکید بر مفهوم اسلامی‌سازی دانش تاریخ) و نقد آن و پاسخ نقدها اختصاص یافته است.

قبول دارم که واژه انضمامی گردی از ابهام دارد ولی چون واژه پرکاربردی است ما هم از آن استفاده می‌کنیم. مراد ما از بحث‌های انضمامی همان بحث‌های مصداقی و عینی و کاربردی و ناظر به میدان عمل و واقع (در برابر بحث‌های مفهومی و انتزاعی در باره چیستی تمدن) است، که مانع غرق شدن ما در مباحث نظری شود. البته این بحث‌ها گستره‌ای فراخ دارد و از فهم تمدنی #سیره_معصومان علیهم السلام گرفته تا مسأله آب و چالش‌های آن را در برمی‌گیرد. یادآوری می‌کنم ورود به این بحث‌ها، توصیه صریح رهبر معظم انقلاب در دیدار۱۱ بهمن ۹۷ هم بود.

دوباره از این نقدهای سازنده تشکر می‌کنم.

انتهای پیام